F. Vanlalrochana

Guest writer

F. Vanlalrochana

LEHKHA CHHIAR

Lehkha chhiar hi a pawimawh a, lehkha chhiar tam reng reng an rintlak a, ngaih dan fumfe an nei a, an thle kawi ve mai mai lo. Khawvel hnam fing reng reng pawh hi lehkha ziak leh chhiar lama sang an ni zel.

Mihringin lehkha ziah a thiam tirh, BC kum sang bi palina lai vel aṭangin chhiar an ching ṭan a, Industrial Revolution hmalamah erawh kha chuan lehkha ziak leh chhiar thiam kha a tlem zawk an ni. Hmanlaia an lehkha chhiar dan chu, a riin a ni ber a. Chu chu Latin ṭawngin, ‘Clare Legere’, an ti. Ri loa chhiar kha an awm mang lo a, ri loa chhiar kha legere tacite emaw legere sibi ti emawin an sawi. Hmanlai hun khan a riin chhiar ṭhin mah se, Mi Thianghlim Ambrose-a kha chuan, ri loa a chhiar ṭhin thu, ‘Inpuanna’ tih buah khan Mi thianghlim Augustine-a khan a ziak a ni. Ngaih dan mak pui pui hi a awm ve a, kum zabi 18 na lai te phei kha chuan Europe ramah chuan, mahni pindana khumah te, mahnia lehkha chhiar chu sual ang thawthang te pawhin an ngai ve bawk.

Khawvel hmasawnna-in lehkha chhiar a hring chhuak a, lehkha chhiarin khawvel hmasawnna a tichakin, a tinghetin, a tipung thung. Lehkha chhiar ṭangkaina leh a hlawkna hi han sawi chho dawn ila:

1. Hriatna, thiamna, finna min petu a ni: Hriatna leh thiamna tel lo chuan, finna a awm tak tak thei lo. Hriatna, thiamna, finna neihna kawng hi lehkha chhiar, mi titi ngaithlak leh a taka tawngin kan nei ṭhin. A taka tawngtute titi hmaichhana kan ngaithla thei lo a nih pawhin, lehkhabu hmang tein kan la dawng chhawng thei ṭhin a ni.

Mihringah hian lehkha chhiar tlem leh tam hi chu inthlau tak mai an ni. Khawvel hnena finna petu, khawvel hmasawnna thlentu te hian lehkha an chhiar nasa em em a. Hnam fing leh changkang a piangin lehkha chhiar an uar a, ziahna chang pawh an hre hma. Kum 2000 chuang daih kaltaa Plato-a te, Aristotle-a te thuziak te chu a ngai ngaiin kan la hmu thei a, Bible pawh kum 1000 chuang a nih tawh hi.

Hriatna, thiamna, finna tel loin, mihring hian hmalam kan pan tak tak thei lo a. Chuta tana pawimawh em em chu, lehkha chhiar hi a ni. Lehkha chhiar thiamna leh theihna hi ramsate laka kan danglamna pawimawh tak a ni bawk.

2. Civilization innghahna a ni : Kan sawi tawh a, lehkha chhiar ziak leh chhiar hi a pawimawh em em a, Civilzation lo awnmna bul leh a dinchhuahna bul a ni. Civilization tlu chhia reng reng pawh ziak leh chhiar kawnga tlahniam an ni fo zawk. Civilzation dinhmun san lai ber chu ziak leh chhiar kawnga an tawnsan lai ber nen hian a inrual zel a ni.

Hnam ropui ber berte hian lehkhabu an uar a, Library din nachang pawh an hre hma.

Khawvela civilzation ropui tak tak, an chanchin chianga kan hriat zui tawh loh a awm nual a. Chung chu, an chanchin ziaka an dahte chhiar tur a awm tawh loh avang a ni. Thuziak tam tak leh lehkhabu tam takte an hal a, an hmelmaten an tihriral sak a, khawvel hmasawnna hi tun hmaa hnam leh hnam an indo laia lehkhabu tihriral an chin lai khan nasa takin a hnung tawlh a, hmalam hun pan ṭhat leh a ngaih phah a ni.

History kan zir chuan kan hria ang, Europe-a dark age an tih lo awmna chhan chu lehkha chhiar kawnga an hniam avang a ni. Italy ram atanga renaissance rawn alh chhuak pawh lehkha chhiar kawnga hmasawnna vang a ni. Europe-a printing press an han hman ṭan khan mipui nawlpui ban phakah lehkhabu kha a lo awm ta a, mihring hmasawnna tam tak a rawn thlen a ni.

3. Society ṭhanna a ni: Mizote hian 1894-ah mumal takin A AW B kan neih chauh a. 1896-ah Mizo ṭawng lehkhabu hmasa ber a chhuak a, Chanchinbu pawh kan nei nghal mai. 1899 a lo nih meuh chuan, Mizo ṭawngin hlabu kan nei der! 1928 vel khan Mizo tawng lehkhabu chhuak hi 82 kan nei tawh a, keini aia kum 100 dawna lehkha zir hmasa Khasi leh Garo ho aiin lehkhabu kan nei tam nghal thuai a ni.

Lehkha chhiar nasa hnam kan ni ṭhin a, 1924-ah Assam Civil Service Officer kan nei mai a. Sipai officer kan nei chho a. All india Service leh Cnetral service kan nei chho ve ta malh malh a. Kan hnam tlem ang ai chuan, hetiang kawngah hian chhuanawm tak kan ni ṭhin. A chhan chu, lehkha thiam hmasa te kha hriatna lamah an tuihal a. Lehkha chhiar an uar a. An intih hmuh a. 1930 chhoa shillong leh calcutta vela lehkha zirte khan lehkha an chhiar nasa a. A hunlaia khawvela lehkhabu tha an ban phaka awm kha chu an chhiar deuh zel. Anni ho diary kha ka hmu nual a. ‘Chu chu ka chhiar’ tih tur kha a awm deuh zel a ni.

Kan mi hmasate khan hnam tan thahnem an ngai em em a. Lehkha an chhiar mai bakah an phak ang tawkin an ziak bawk. Mizoram pela kal ṭhin ho khan, a hunlaia chanchinbu chhuak Kristian Tlangau leh Mizo leh vai chanchinbuah khan, a chhuak ve thei lote hriattur an tawn hriat leh an chhiar hriat kha an ziak nasa ṭhin a. Khawtinah kristian tlangau leh Mizo leh vai chanchinbu kha a thleng a. Mi zawng zawngin an la chhiar thiam lo a, a chhiar thiama te chhiar rikte kha huhoin an ngaithla ṭhin. A chang chuan a chhiar thiama te khan an hrilh chhawng ve leh ṭhin bawk.

Chutiang chuan, kan society chuan, lehkha chhiar avangin nasa takin an lo ṭhang a. Hei hi mizo hnam chang a ni lo, hnam dangah pawh a ni vek mai. Lehkha chhiar lama harh hma leh ṭhang chak a piang hi an society-in hma a sawnin an ṭhang nasa a ni.

4. Competitive exam tum tan chuan nasa taka lehkha chhiar angai : Kan khawvel hmachhawn hi khawvel har sa tak a ni ta a. Thiamna leh eizawnna lamah intlansiakna a nasa a. Hna hmu lo an tam em em a, Degree sang tak tak nei pawh hna nghet mumal thawk loa an tei an tei tawhna khawvel a ni a. Khawvel hmun hrang hrangah unemployment problem hi an buaipui vek mai. India ramah chuan Open competitive exam hmangin sawrkar hnate lak a ni ṭhin a. Pvt. company a thawk tur pawhin zir bik neih te a ngai a. (MBA, M.Tech etc) chung pawh chu exam kaltlanga zir tur lak a ni a. An degree an zir zawh tawh lamah an hna atana interview leh group discussion te an nei leh ṭhin.

Hna ṭha hmu tur chuan, thiamna-in mi a chalh delh a ngai a, hriatnain kan buk a tirit ṭhin. Lehkha chhiar peih lote tan chuan thil hi hriat leh thiam tak tak theih a ni lo. Civil service exam phei chu eng thil mai pawh hi zawhna a chhuak thei a ni a, chhiar zau em em angai. Coaching pawh kal rawh sek sek i,chhiar nasat em em a ngai tho a ni.

Chhiar tam, chhiar ṭha, chhiar thuk, hre rei thei leh mahni chhiar tawh sa ngaihtuahna ril zawk nena suihzawma sawi chhuak thiam te hian chung exam harsa tak takte chu an pal tlang mai ṭhin.

5. Eizawnna kawnga min puitu, ngaih­tuahna thar lam leh zau zawk min petu a ni : Sawrkar hna emaw, pvt company hna emaw, mi mal hna emawah pawh lehkha chhiar chu a ṭangkai. Ngaihtuah thiamna min pe a, ngaihtuahna thar min pe a, kan ngaihtuahnate a taka hman dan min thiam tir bawk.

Khawvel mi ropui leh mi hlawhtlingte hi englai pawha lehkha chhiar deuh reng an ni ṭhin. Bill Gates-a hian, "TV hi ka en ngai mang lo a. Lehkhabu chhiar ka duh zawk a" a ti. Lehkhabu chhiar nasa a ni a, kar khatah lehkhabu pakhat tal chhiarin kum khatah kar hnih tal tap chu lehkhabu chhiar tur bikin a hna aṭangin chawlh a la ṭhin. Barack Obama khan President a nih chhung pawh khan nikhatah darkar khat tal lehkha chhiarna huna insiam a. President a nih lai pawha lehkha a chhiar nasat chhan nia a sawi chu: “Hun tam zawkah khan thil a thleng zung zunga, thu tharin min deng zung zung a, lehkha chhiar khan, chawlh hahdamna leh thil a nihna ang taka thlir thiamna min pe a, mi dang dinhmuna indahthiamna pawh min pe bawk a. Heng thil pahnihte hi ka tana an hlutna hi tehsen rual a ni lo. President ṭha zawkah min siam em tih chu ka hre hauh lo, mahse, khang hun kum 8 chhunga pangngai taka awm a , ka mize hloh loa mi siamtu erawh a ni, Chuti ni lo se chu hetiang dinhmunah hi chuan thil nasa tak tak a thlenga chetsual a awl bik a ni," tiin a sawi. Hei hi NY Times-in an interview-naa a sawi a ni. Alex Ferguson pawh hi Manchester United manager a nih lai, a buai vanglai ber pawh khan lehkhabu chhiar a ṭhulh ngai lo.

Thuziaktu ropui Louis L'Amour khan thuziak lama a inhman tak tak hmaa lehkhabu a han chhiar tak tak chu kum tin lehkhabu 100 chuang a chhiar chhuak ṭhin. A chhiar chhuah tam ber kum chuan bu 120 a chhiar chhuak!

'Ka ram hmuh te leh ka lehkha chhiar te avangin ziah tur ka hriat phah' tiin a lehkhabu 'Education of a Wandering Man'-ah khan a ziak a. Ani pa vak zau, Khawmualpui hrang hrang chuana hna hrang hrang thawk a ni a. A tawn hriat, hmuh leh chhiar te chuan nasa takin a lehkha ziah kawngah a pui ta a ni.

Sumdawng leh ram hruaitu pawimawh ho hian lehkha chhiar hi tih ngei ngei turah an ngai a. Mark Zuckerberg-a pawh hian a lo berah kar hnihah lehkhabu pakhat tal chhiar chhuah a tum ṭhin a. Mi hlawhtling leh hausa 1200 chanchin an zirchiannaah pawh, lehkha chhiar chu tih makmawha ngaitu vek an ni.

Khawvel mi hausa langsar Elon Musk-a hi lehkhabu chhiar nasa leh chhiar zau, chhiar tam em em mai a ni a. Amah chawi liantu an zawh pawhin, "Lehkhabu...A dawtah ka nu leh pa te" ti ngata chhangtu kha a ni. Nikhatah darkar 10 te lehkhabu a chhiar a, Lehkhabu pahnih te a chhiar kawp ṭhin. Kum 9 mi chauh a nihin Encyclopedia Britannica pumpui hi a chhiar chhuak vek a ni!

Elon Musk-a hi a tleirawl chhohah pawh, party naa a han kal ve pawhin, mi dang chu zu in a, an lam a, an chet viau lai pawhin, an party na in neitute lehkhabu dahna va zawng chhuak a, ṭhiante sahawk laia lehkhabu lo chhiar ngar ngar chi a ni. Hei hi a unaupa Errol Musk-a sawi a ni. A lehkhabu chhiar a ṭang hian, rocket siam dan a hriat phah a. Tlawm zawk leh zang zawk, man man zawka siam dan a ngaihtuah chhuah phah niin, Musk-a hian a sawi a. Kum 10 mi a nih atangin Science fiction lam nasa takin a chhiar a. Isaac Assimov-a kutchhuakte chu ama kaihhruai nasa zualtu a ni. "Assimov-a thuziakte atang hian mi dangte tana enna thlentu, nun awlsamna thlentu nih duhna ka neih phah a ni," a ti!

Tom Corey leh Randel Bell te hian kum 20 chuang an zir chianna aṭanga an hmuh chu, lehkhabu chhiar lo leh chhiar tlem te aiin Chhiar tamte dinchhuahna chance hi a sang zawk daih a ni, tih a ni. Lehkha chhiar leh hlawhtlinna hi thui takin a inzawm a ni, an ti. Tom Corey hi Rich Habits: The Daily succesfull habits of Wealthy Individuals tih ziaktu kha a ni a. Randal Bell hian, Me We Do Be tih a ziak.

TLANGKAWMNA: Mi thiamte chuan Lehkha chhiar hlawkna hi kawng hrang hrangin an sawi ṭhin a, chung zinga sawm lek chu i han tarlang leh lawk teh ang:-

1. Ngaihtuahna a che reng a, hei hi a hrisel. Alzeimer, dementia leh helam kaihhnawih natna vei a har.

2. Rilru hah leh tawt a ti bo

3. Hriatna min pe

4. Thumal kan hriat ngai loh kan hriat belh. Mizo ṭawng a ni emaw, sap ṭawng a ni emaw, lehkhabu chhiar tam chu, ṭawng thiamna kawngah hma an sawn belh zel.

5. Hriatrengna a tichak

6. Thil chik taka ngaihtuahna thiamna thuk zawk min pe

7. Rilru pek leh insawrbingna kawngah min pui. Hei hi tunlai khawvel, Internet-in min chiah piahna kawngah a tangkai leh zual

8. Thuziak thiamna thuk zawk min pe.

9. Rilru hahdamna leh lungmuanna min pe

10. A thlawna inawmtleina leh intihlimna (Entertainment) a ni.

Lehkhabu chhiar hian, khawvela kan duh leh zawn tam tak, cheng tam tak kan senna ṭhinna kha, cheng tlemte sengin min pe mai thin. Chuvang chuan, Lehkha chhiar rawh.

1. Zirlai i nih chuan, i zirlai ni lo lehkhabu dang chhiar rawh.

2. Hna zawng lai i nih chuan, a tam thei ang ber lehkhabu chhiar rawh. Graduate hnuah hriatna lama tuihal thut theih a ni lo. I tuihalna kha i insiam chawp a ngai.

3. Hnathawh nei tawh i nih pawhin lehkhabu a tam thei ang ber chhiar rawh. I hnathawhah a pui ang che a, ngaihtuahna thar a pe ang che.

4. Thusawi mi i nih chuan lehkhabu a tam thei ang ber chhiar rawh. A nih loh chuan, sawi tur i tlachham thuai ang. I thusawi ngai kha a thluk dang hretin i sawi sek mai ang.

5. Thuziah lama inhman tum emaw, inhmang mek i nih chuan, a tam thei ang ber chhiar rawh. Hnar nei lo lui chu a kang thuai mai ang.

6. Khawtlang leh ram leh hnam hruaitu i nih chuan lehkhabu chhiar nasa rawh. Hre sain tumah an piang lo a, chhiar a, zir a ngai. Lehkhabu chhuar nei lo politician chu public office luahtlak a ni lo.

Miin lehkhabu ka chhiar ngai lo an tih hian mak ka ti ṭhin a. Dinhmun pawimawh, thutlukna siam thei dinhmuna an din ngat phei chuan, ngaihte hi a tha lo ru riau zel. Lehkha ka chhiar hman lo ti an awm ṭhin. Lehkha chhiar hman lo khawpin mihring hi an buai tak tak lo tih chu kan sawi takah pawh khan a chiang ang. Lehkha ka chhiar hman lo tih hi chu chhuanlam a tling lo. Hriatna, thiamna, leh finna hi kawng hrang hrangah hian, min pe thei thil dang chu awm ve ṭeuh mah se, Lehkhabu chhiar tluk hi chu a awm lo a, a thlakna pawh hi a awm tak tak lo. Kan hunawl leh hun ṭhate lehkha chhiar nan i hmang ang u.