
Guest writer
F. Vanlalrochana
POETRY HLUTNA LEH PAWIMAWHNA
‘Art’ tih ṭawngkam hi han sawi mai hian a chiang nghal ang reng a, a chiang lo fu lawi bawk a. Engpawhnise, Poetry hi art chi khat hi chu a ni ngei mai. ‘Art’ han tih hian, sawi fiah thiam a har a, a mana man fiah, thinlung hawnsak deuh kan ngaih hial ka ring; Art zu tuipui tak tak a, zu man fiah tur chuan. Mihringin a thiamna leh a theihna te, a suangtuahnaa thil awm te, mawi taka hmuh theih tura a puanchhuahna hi art a ni ti ila, art nih phung ṭhenkhat chu kan sawi ve a ni kan ti thei awm e. ‘Art’ hrilhfiahna ringawt pawh hi chai fe tham a awm ang. Poetry hi engnge a nih? Tih pawh hi chai fe tham a awm a. An chai fe ṭhin bawk. Hla, a thluk tel lo pawha amaha mawina nei hi Poetry chu a ni, a tih theih ang a, Chutih rual chuan, eng pawh miin ‘Poetry a ni’ an tih chuan a ni lo e lo tih ngawt theih a nih lohna chen a awm ve bawk a. A zau viau mai. Poetry ṭha erawh poetry satliah nen chuan dang tak a ni.
Poet nih hi hausak chu a har ang reng a, hausak hi hlutna a ni kher lo bawk a. Khawvel hian poetry hi a ngaisang reng a, Mizote hian poetry hi khawvelin a ngaisang tih kan hre mang lo chauh zawk a, kan hre ve ṭan mek ni chuan a lang. Kan sawi tum erawh chu, Poetry hlutna a ni a, chulam chu han hawi ta ila. Poetry hrim hrim chu a hluin a mawi ngawt bik lo ang, poetry hlutna kan han tih hian, Poetry mawi leh ṭha hlutna kan sawinaah ngai ila a ṭha awm e.
MI ROPUI TE LEH POETRY:
History hi han thlir ila, khawvela hnam tlo ber ber, hnam fei ber ber leh daih rei ber berte hi art lama sang, literature a thuk, poetry buaipui nasa hnam an ni. Greek, Roman, etc pawh kha an nih kha. Poetry hmangin hnam nun leh chanchinte an inhlan chhawng ṭhin. Mizo chanchin hlui eng emaw zah pawh, kan hla hlui aṭanga kan hriat a ni.
2019 Union Budget pharhnaah pawh khan Finance Minister te leh Sashi Tharoor-a te pawh khan Hindi leh Urdu Poetry an chham nual a, Khushwant Singh-a khan, Urdu poetry hi a mawi deuh ber niin a sawi nghe nghe.
Robert F. Kennedy khan poetry hi a ngaisang khawp a, a u John F. Kennedy-a a thih a, a lusun khawhar hnemtu ber pawh kha Poetry a ni, a chhiar nasa ṭhin. Greek poetry bu khat chu, a u nupui Jackie Kennedy pawh kha a pe ve nghe nghe. Martin Luther King-a a lo thih pawh khan, hmasang Greek Poet pakhat Aeschylus-a poem -
Even in our sleep,
pain which cannot forget
falls drop by drop upon the heart,
until, in our own despair,
against our will,
comes wisdom
through the awful grace of God.
tih kha a chham chhuak a ni. Khami zan khan a thusawina khua Indianapolis-ah chuan buaina a chhuak lo a, hmun dangah erawh chuan buaina a chhuak niin an sawi.
A pasal Prince Albert-a a lo thiha Queen Victoria khawhar hnemtu chu Lord Tennyson-a poem te kha a ni a, a nun ti hahdamtu a ni. US President lakluh dawn hian Poet pakhatin an hla pakhat an chhiar ṭhin a. John F. Kennedy lakluhnaah khan, Robert Frost-an a chhiar a, “The Gift outright” tih poem kha a chhiar a ni. Kaphleia ‘Zoram ka ram’ tih poem ang deuh kha a ni. Kennedy-a khan, President lakluhna inkhawma poetry chhiarna hun bulṭantu a ni. Frost-a poetry-ah chuan, ‘The road not taken’ tih kha ka duh ber a. ‘And I took the road less travelled by, that has made all the difference’ tih kha ka duh zual a ni.
England ramah hian poet Laureate an nei ṭhin a. Hnam tana hun pawimawha poetry phuahtu tur an ni a, hlawh an nei bawk. 1616 khan King James I khan Ben Johnson-a kha pension a pe a, chu chu a bulṭanna ang deuh a ni a. Poet Laureate official-a ruat hmasak ber chu John Dryden-a a ni. Tuna ṭanglai hi Carol Ann Dufy-a ni.
Nelson Mandela kha, kum 27 zet tan ina khungbo a nih chhunga a thinlunga chakna petu chu, ‘Invictus’ tih, WE Henley-a phuah kha a ni. A thinlung a lo chauh a, a ni lo zawnga thil a ngaihtuah dawn a piangin, Invictus tih kha a chham ṭhin.
Taiwan ramah kan han zin a. National Museum of Marine Biology and Aquarium kan tlawh a. Chutah chuan, hmasang chinese Poetry hi an lo tar a. Chu museum a thawk tur an lak dawn pawh chuan chu poetry chu dik thlapa ziah chhuah tur tiin an zawhna an siam ṭhin a ni.
MIHRING NUN HLUTNA LEH
MAWINA PHOLANGTU:
Poetry chuan mihring nun a pho lang-lawmna, lungngaihna, hlimna a tarlang a. Hnam nun a chhinchhiah a. A zalen a, mi-tin an leng bawk a. Thil mawi sawina atana hman a ni a, thil mawi a ni an ti bawk. Juan Riquelme-a ball khawih vel leh a ball pass te, VVS Laxman-a batting te, Roger Federer-a Tennis khel chevelte hi ‘Poetry in motion’ an ti fo ṭhin.
Kan rilru chhungril kan puanchhuah theihna a ni bawk a. Shelley-a khan, ‘our sweetest songs are those that tells of the saddest thought’ a lo tih kha ka hrechhuak fo. Poetry hi a phuahtu leh a chhiartu/ ngaithlatu luanchhuah theihna (expression) a ni a, rilru tawt tihthawlna leh inhnemna a ni. Kan rilru hriselna atan a ṭha an tih ang chi, keimahnia tawt up upna tihthawlna (therapy) chi khat a tling.
Ṭum khat chu, college kan kal lai, 3rd BA kan zirlaiin, kan thianpa pakhat hian, hmeichhe pakhat duh deuh mai a nei a. Tih ngaihna a hre si lo, mi lo rawn a, ka zei leh a ngaihna ka hriat bik vang phei chu a ni lo. Ngaih dan mak deuh leh tih dan danglam deuh ka ngaihtuah fo avangin, ka ngaihtuahnate chu a hre chak a ni ber awm e. “Thla khat inngai zawng ang? ti la. A duh loh chuan, kar khat ti la…a duh loh chuan, ni khat chauh ka ngaihzawng angin awm la ti la…a aw ngei ngei ka ring. Chuan, hemi poem hi i chhiar sak dawn nia” ka tia, Poetry pakhat hi ka pe a! A chhiar sak a, an inngaizawng tak tak chhunzawm chho zui! Nun hi a mawi fo, kan ngaihtuahna te hi a tluangtlam fuh chang hian.
POETRY HIAN HNAM
CHANCHIN MIN HRILH:
August ni 15, 2015 khan Japan tlawmna ni champha kum 70-na lawmnaah Charles Dance-a khan, Rudyard Kipling-a poem ‘The Road to mandalay’ tih kha a chhiar a. Hei hian a tih chian em em chu, Poetry hian hnam chanchin (history) min hrilh. Poetry atang hian history bu tluang pangngaia kan hmuh loh, hnam chanchin, thil nihna tak (historical facts)mai ni lo, a mood leh a thlarau a kha hmuh tur a awm ṭhin. History tluang pangngaiah chuan, a hun laia mite rilru puthmang hriat theih loh tam tak a awm. Poetry bu aṭangin, chu chu kan hmu thei a ni. Kipling-a hla tho, ‘White man’s burden’ te kha, mi ngo ho hian, khawvel ram hrang hrang an awpbehna sawimam(justify) nan an hmang a ni. US-in Phillipines a run dawn a, an inhnemna leh an inthiam chawpna hla tangkai tak a ni zui ta a ni. Poem dang tam tak pawh lam chhuah tur a awm ang. The Road to mandalay te pawh khi Britain ram chhunga chhiar chi a ni a, a pawnah chuan a chhiar chi vak lo ang. Burmese Poet Tin Moe-an lantern of Hope tih leh, Meeting with the Buddha tih poem a ziah aṭangte khan Burma dinhmun thui takin kan hmu thei a ni.
POETRY MIN TI MIHRINGTU:
Poetry chuan, kan nungchang leh kan mihrinna thuk takin a nghawng a. Sikulah kan zir ṭhinna te hi a chhan thuk tak a awm a. Zirtirtute hian an tui tawk loh vang nge, min zirtir thiam lo foin ka hria. Naupang te zawkah phei chuan, ngaihthlak thiamna (listening skills) a siam sak a, chhiar thiamna (reading skills) a ti pung a, a chham emaw, a hril a hril chi (recite) chi a nih avangin, thusawi thiamna (speaking skills) a siam sak bawk a. Heng hi mihring nuna pawimawh, kan ṭhan zelna tur atana ṭul a ni a. Poetry-a tui tir a, ziak fo ṭhin tur pawha in lamah pawh kan naute leh kan fate fuih ṭhin a ṭha. Poetry-ah chuan, kan ngaihtuahnate zau leh darh tak mai kha, khal takin kan sawr zimin, kan nem muk a. Hei hian, thil ngaihtuah thiamna te, ngaihtuah rilna leh chik peihna te, mi thlir loh zawnga thil thlir theihna te min siam sak a. Poetry chu thinlung taka chhiar leh ngaihthlak chi a nih avangin, kan lung no na (emotion) a khawih a. Mihring kan nih zia kan hriat chhuah nawn theih phah ṭhin. Engemaw chang chuan, khawl emaw kan inti fo ṭhin nite hian ka hre ṭhin. Mi dangte hi kan teh nasa lutuk a, mihring nun dan kan sawi tam tak te hi formula hmanga nung tura inkaihhruaite hi kan ang. Poetry hian, min ti ‘mihring’-a, chu chu a hlu em em a ni.
MIZO TE LEH POETRY:
Mizote pawh poetry lamah kan ṭhang ṭan a, Mizo Poetry Society a lo din aṭang phei chuan a tam lamah chuan a pung nasa leh zual a. Mi mala poetry bu ti chhuak pawh tun hnai chho chu an tam ta hle; tunhma pawhin mahnia ti chhuak chu an awm pheuh pheuh. Mizo ṭawng chauh loin, sap tawng pawhin poetry phuah leh a bu chhuah pawh an awm ta nual a. A lawmawm hle a ni. Mizo Poetry Society pawh hian Zaikungthar tiin Poetry Series a buin an ti chhuak ṭhin. Social Media hian inphochhuahna remchang a siam sak bawk a, Poet-te tan chuan, platform a awm vena a ni. Poetry lama kan hnam kan ṭhan dan hi a zat ti pung leh a ṭhatna thuk zawnga a ṭhan kawp a ṭha ang. Chuti zawng chuan kan ṭhanna chen pawh a awm tho nain, a zat pung zawnga a ṭhan nasat ang aiin, a thukna leh ṭhatna lama sang zawng chuan a ṭhan erawh a muang deuhin a lang. Hei hi ṭan kan lakna tur a ni. Thuziak (prose) pangngai, duh hun huna reh bun hi poetry a ni e, an ti zui ta mai emaw tih tur hi a awm fo. A zat pung zawnga ṭhan hrim hrim a lawmawm, tamah na na na chuan, ṭha a awm ve zel. Mizo chhuan thar poet-tena hma kan sawnna tur erawh chu, vantlang hriata kan pho chhuah hmain, mi dang entir nachang hriat kawngah hian a ni. Kan hlaphuahtu ropui, PS Chawngthu te, Lalsangzuali Sailo te pawh khan, mi dang an entir hmasa thlap thlap ṭhin a ni. A thu inlalawn ṭha zawk te, luang mam nalh zawk te, hla thu dik zawk hman kawnga siam ṭhat tur awmte siam ṭha hmasa tura mi dang endik tir hmasak nachang kan hriat a ṭul. Literature hi zalenna ram a ni a, hla phuahtuin a duh ang hla phuah turin zalenna chu nei teh meuh mah se, chu zalenna chu, tawp chin nei lo a ni lo tih kan hriatreng a ṭha.
TLANGKAWMNA:
Mihring ngaihtuahna thuk zawk sawr chhuahna kawnga a hnam anga kan ṭhan dan san chhoh zel dan hi kan poetry te hian a tarlangin ka hria a. Poet ṭha, poetry ṭha kan neih tam dan dinhmunin a entir chu – kan hnam upa chho zelah chhungril finna leh thinlung ngaihtuahna sanna kawnga a ṭha zawngin kan kang zel a, hnam ṭha zawk nihna kawngah kan kal thuk tial tial tihna a ni ang.
Thuk takin hnam hnuk leh poetry hi a inzawm a, PB Shelley-a phei kha chuan " "Poets are the unacknowledge legislators of the world" tiin "A defence of Poetry" tihah khan a ziak a ni. 2020-a Nobel Prize for literature dawngtu atana thlan pawh kha, Poet a han ni hlauh maite kha, poetry hian khawvelah zung a la kaih thuk zia a ti fiah viau awm e. A dawngtu Louis Gluck-i hian, Poetry bu 12 a tichhuak tawh a. 1968 atang khan a tichhuak ṭan a. 1993 khan, ‘The Wild Iris’ tih bu avangin Putlizer Prize a lo dawng tawh a. 2014 khan, “Faithful and Virtuous night” vangin National Book Award a dawng bawk. US pawna hriat a hlawh tawk lo leh tawng danga lehlinsak a ni tam lo chu sawi erawh a awm deuh. Chuti chung chung pawha Poet-in Nobel Prize a han dawng hian poetry-in khawvela awmzia a la neih thuk zia a tilang awm e.
Engpawhnise, kan han sawi tak duahah te khan Poetry hlutna leh pawimawhna ka sawi chhuak pha hauh lo ang a, poetry chu a hluin, a pawimawh a ni tih erawh ka sawi lang pha ve feih feihin ka ring ringawt. I damchhungin Poetry hi chhiar ve zauh zauh teh.