SOCRATES KAN SAWI ANG

Philosophy hi, ‘Mihring nuna zawhna pawi­mawh inzawhna leh a chhanna zawnna,’ tiin hrilhfiah ta mai ila, kan thelh lutuk lo ang chu. Philosophy hrang hrang a awm a, chung zinga mi, Khawthlang Philosophy chu Grik ho aṭanga lo chhuak, Europe ram bawra mite ngaih­tuahna leh an ngaihtuah dan hawi zawnga rilru senna a tih theih mai awm e. An philosophy te chu an civilization innghahna lungphum pawimawh tak a ni a, vawiin thlenga kan khawvel dinhmun hriltu a ni thui hle. 

Philosopher ho zingah chuan, Socrates, Plato leh Aristotle-a te kha an langsar hle; khawthlang philosophy lungthu pathum an ni te pawh ti ila a dik awm e. An pathum zinga a upa ber leh a finna pawh an hnena hlan chhawngtu Socrates-a bik hi han thlur bing ila. Socrates-a hian, Plato-a a zirtir a, Plato-a hian Aristotle-a a zirtir veleh a ni. 

A chanchin tawi: Rom khaw pa, philosopher leh statesman ropui Cicero-an, “Van atangin, philosophy a ko thla a ni”, ti hiala a lo sawi Socrates-a kha, 470 BC-a piang a ni a. Kum 399 BC khan, ‘tur ina mahni intihlum tur’a a hunlaia roreltute'n an tih avangin tur chu a in a, a thi ta a ni. "Ṭhangtharte a hruai sual zo dawn", tiin Socrates-a chungah chuan a hunlaia roreltute kha an lungawi lo hle. A thihdawna a thusawi hnuhnung ber chu, a nau Crito a hnenah a ni a, "Crito, Asclepius-a arpa kha ka ba a nia, ba pek theih nghilh loh tur," tih a ni. A hunlaia Athens sawrkar kha a chak lo khawp mai a, Sparta an hneh lo hlim a ni a, an sawrkar insiksawi chhoh laia sawrkar lai kaldan a sawisel avanga man leh tih hlum a ni. Duh se chu Athens kha chhuah san daih thei a ni a, a chunga sawrkar rorelna kha pawmin, ama thihna chu huaisen takin a hmachhawn mai a ni. 

Western Philosophy ti chhuaktute zinga mi, moral philosopher hmasa ber tiin an sawi ṭhin. Lehkha ziak pakhat mah a hnutchhiah lo a. A zirlai ṭhin Plato-a leh Xenophon-a te thuziak aṭangin Socrates-a zirtirnate hi hriat zui a ni deuh ber. Philosopher a ni mai lo a, sipai a ni bawk. Poleponnesian War-a sipai huaisen berte zinga mi a ni. 

Socrates-a zirtir dan kalhmang: Zirtirna hman­rua atan khan Dialectical Method an tih ang hi a hmang ṭangkai deuh ber, chu Elenchus te pawh an ti bawk. Chutiang method-ah chuan, mihring nuna zawhna pawimawh tak tak, ṭhatna hi engnge ni?, Dikna rorelna leh kenkawhna chu engnge ni? tih ang chi te leh zawhna dangte zawtin, a chhanna an sawiho a, an ngaihdan hrang hrang an thawhkhawmin, chu zawhna chhannate chu an thlifim zel a, an chhanna pawm tlan tak an neih thlengin zawhna inzawtin an chhang ho a. Chutiang chuan finna thu thuk zawk an ngaihtuah chhuakin, thutlukna fel tak neih an tum ṭhin a, ngaihdan mumal tak  an sawi chhuak fo ṭhin reng a ni. 

Heti zawng hian lo sawifiah ila. Zawhna, ‘Ṭhatna chu engnge ni?”, tih ang chite an han in zawt a. Mi tu emawin, ‘Ṭhatna chu…Chu chu a ni’, titein a rawn chhang a. Chu a chhannaa a la fiah tawk lo leh la chiang lo lai aṭang chuan zawhna an zawh belh zel a. A chiang lo zawng zawng an chhan fel a, an tih chian hnuah, zawh leh tur chuang awm tawh loah chuan an duhtawk ṭhin a ni. Tunlai thlengin he method hi a la ṭangkai. Sherlock Holmes-a pawhin, “Ni thei lo zawng zawng paihin, a ni erawh chu a lo chhuak mai a ni”, a tih ang deuh kha a ni,

Socrates-a hian a zirtirte leh a thu ngaithla duhte hnenah a ngaihdan a han sawi chhuak a, a dik lo an tih chuan an hnial a, an peih chen chen a sawi pui ṭhin. Mi dangin an ngaihdan an han sawi a, an ngaihdan dik tawk lohna nia a hriat a lo sawi ve a, chutiang chuan, dik ber nia an hriata an lungawi tlannaah thutlukna siampui a tum ṭhin. Hetah hian tunlai ṭhangtharte'n zir tur kan ngah hle. Hriatna tak tak kan nei lo a. Nei tur pawhin kan taima lo. 

Mifingte titi kan ngaithla peih lo a, upate thil sawi kan ngaihven lo a. Lehkha kan chhiar peih lo a, awmze neia thil sawi ho leh inhnial pawh kan ti hlei thei lo. Kan thinrim thuai a. Kan ngaihdan ang ni loa thil sawitu chu ṭawngkam chhe pui puiin kan bei zui a. Thil nihna thuk tak hre hawt si loin, kan ṭanna ngaiah kan ṭang ve tlat a. Kan thil hriat dik loh pawh thlak kan tum lo fo. "Ka pawm lo", te hi kan lo ti liam ve leh ngawt fo. Khawvel thil tam zawk awmdan leh nihdan hi keinina kan pawm emaw, pawm loh emaw ngawt theih thil pawh hi a ni lo. 

Mi titi ngaithla peih a, ngaihdan leh thlirna ṭha zawk nei tura kan dawhtheih a ṭul viau. Dawhtheihna tel lo chuan finna hi a lo luang chhuak mawh hle. Hriat lohna pawm ngamtu, ngaihdan thlaktu zawk nihte hi thil tlawmthlak leh zahthlak a ni lo. Finna bul zawk a ni. 

Socrates-a thil buaipui ber berte hi chi li(4)-ah a ṭhen theih a:-

1.     Mihring finna chu mahni hriatlohna pawm ngamna aṭanga inṭan a ni. 

2.     Mahni nun inbihchiang lo mi chu nung tlak a ni lo. 

3.     Chhungril nun ṭha (ethical virtue) chauh hi thil zawng zawnga laktlak awm chhun a ni.

4.     Mi ṭha chu a tihchhiat theih ngai loh a ni. Vanduaina leh chhiatna ni awm takten tlakbuak mah se a nun ze ṭha chu a pangngaiin a awm reng a ni. 

Aristotle-a chuan, Socrates-a thil buaipuite hi hlawm thumah a ṭhen theih niin a sawi thung a:- 

1.     Chhungril nun ṭhatna dik tak chu hriatna (knowledge) nen a thuhmun a ni. 

2.     Chhungril nun ṭha lo leh suahsualna hi mawlna, hriatna tlakchham vang emaw, finnain a tih fuh loh emaw, rah a ni. 

3.     Thil tihsual leh fuh loh reng reng hi duh thu ngeia tih ni loin, tihfuh loh palh leh tihsual ve hrim hrim a ni chawk. 

1. Democracy: Athens khaw democracy kalpui dan kha a sawisel a. Mipuiin, hunbi neia an duh a piang an thlang chhuak kha ṭha a ti lo. Mi bik, mi thiam, hriatna nei leh training nei ṭhaten ram rorelna fawng an chelh tur a ni tih kha a ngaihdan a ni. Lee Kuan Yew-a meritocracy nen khan thui takin a inang awm e. 

2. Dan (Law): Dan hi sakhaw thil thianghlim leh zahawmah a ngai. Thil dik zawk leh mahni dikna tih lohah chuan dan chu zawm ngei turah a ngai a. Lei mite dan siam ai chuan Pathian thupek a dah sang zawk bawk. 

3. Hlimna (happiness): Mihringin hriatna dik a neih a, a lo fimkhur deuh deuh chuan hlimna a nei ṭhinah a ngai. Thlarau mit varna hi hlimna a ti a ni, te pawh kan ti thei ang. 

4. Hriatna (knowledge): Hriatna chu chhungril nun khawih thil, chu chu a dik zia pawm thlap tlak leh mahni pawh min hmin thlap thei ang hi a ni, a ti. Hriatna chungchang Socrates-a’n a sawi dan leh Kaphleia Essay ‘Thlirtu’ hi thuk takin a inzawmin ka hria a. Kaphleia khan a diary-ah pawh, Greek History bu a lei thu te, a chhiar thu te, Philosophy/ logic a chhiar thute kha a ziak nual a. Socrates-a thu leh hla pawhin thuk takin a ngaihtuahna a kaihruai niin ka hria. 

Plato-a khan, ‘Apology’ tihah khan, Socrates-a zirtirna pakhat a sawi chhawn chu, ‘Hre tawha inngai reng reng chuan, thil thar an zir thei lo a, hriatna thar an nei thei lo’, tih a ni. Hriatna neih belh tur chuan, rilru inhawng neih a ṭul a, hriat loh zawng hriat loh ngam pawh a ṭul. John Keats-a khan, ‘Negative Capability’ tiin a sawi kha. 

5. Ṭhatna (goodness): Ṭhatna chu nunphung pangngaiah, nihna (quality) a awm a ni a. Hriatna dik chauhin ṭhatna chu a thlen thei. Hriatna chu Ṭhatna a ni, a ti a ni deuh ber mai. Socrates-a ngaihdanah chuan, mihring chuan, ṭhatna leh nundan ṭha hi a ngai pawimawh ber tur a ni a. Khawvel thila hausakna ai pawhin, a buaipui zawk tur a ni tih a ni. 

6. Thil a nih dan tur dika a nihna (Justice): Justice chungchang a sawi nual bawk a. Thil hi a nih dan tur ang tak a nih a, chutianga a kal bawk chuan, Justice a awm tihna a ni tiin a sawi. Chhungril nun chuan hriatna a neih chuan mihringin ṭhatna a nei a. Chutianga mihring nun a lo puitlin hunah chuan, a nunah justice a lo thleng a. A nun chu ṭhatna bik nei (virtue) a lo ni a. A muanawm a, a hlim ṭhin a ni, tiin a sawi bawk. 

Mi thiam tam tak erawh chuan Socrates-a zirtirna ber hi hriat a har tawh a. Plato-a leh Xenophon-a te khan an belhin an pawt fan nasa em mai a ni, an ti a. Plato-a thuziak hmasa lamho kha chu, Socrates-a zirtirna nia ngai an awm. A hnu lama mi, Republic te ho kha chu Plato-a irawm chhuak liau liau a ni chauh tawh zawk a ni, tiin an sawi. 

Kaphleia khan, a essay tawp lamah heti hian a ziak a nih kha, “Khawvel hi englai pawhin siam ṭhat a ngai reng a, ṭhat lutuk tih reng a nei lovang. Mi fingte thu leh mi ṭha leh taima thiltih hian a vawng ṭha hram hram a ni a. Kan dam rei leh rei loh te hi kum te, thla te hian a hril lo ve, kan thu leh kan thiltihin a hril ber zawk a ni. Mi kum tam tak nung mah se, ṭhenawm khawveng tan, a ram tan leh khawvel tan thil ṭha a tih si loh va, thufing a sawi si loh chuan tu nge a dam hria ang? A thih ve leh miten an theihnghilh nghal ang. Mi fing leh mahni ram tana thil ṭha titute erawh chu khawvelah hian nung rei lo mah se an thih hnu pawhin an nung reng ang; chu chu a ni dam rei chu,” tiin a ziak a nih kha. Chu chu, Socrates-a nunah pawh hian a dik a. 

Kum 2000 chuang kal taah khan thi tawh mah se, a la nung ta reng a nih hi.