
Guest writer
F. Vanlalrochana
HUN HMAN ṬHAT
Tunlai khawvelah hian hun hman ṭhat leh hun hman thiam a pawimawh em em mai a. Inzirtir pawh a ṭul ta tak zet mai. Tleirawl lai aṭanga hun hman thiam leh hun hman ṭhat hi kan zir leh tih ṭhana kan neih hi a ṭul tawh. Hun hman thiam leh sem zai thiamna hian thil pawimawh ti thei zel turin min pui ang a, kan tum te ni theiin, kan duhte nei theiin, Pathian chawimawi leh a rawngbawl theiin min siam bawk ang.
BIBLE LEH HUN HMAN ṬHAT
Kan Bible-ah pawh hian kan hun kan hman ṭhat leh kan hman thiam a ṭulzia kan hmu thei a ni:
“Chutichuan, mi fing lote anga awm lovin, mi fingte anga awm zawkin, in awm danah fimkhur rawh u; nite hi a ṭhat loh avangin remchannate lei zêl rawh u.” – Ephesi 5:15-16
“Kan dam chhung nite chhiar dan tur min zirtir ang che, Finna thinlung kan neih phah hialna tûrin.” - Sam 90:12
Hun hman thiam hlawkna: Hun hman thiam hian hlawkna chi hrang hrang a nei a, hetiang hian lo sawi ila:
1. Thawh chhuah a tipung: Hun kan hman thiam a, ngaih pawimawh tur kan ngaih pawimawh hmasak chuan, kan thawh chhuah leh siam chhuah leh thil ṭha tih a lo pung ang a, hun rei lo zawk chhungin sulhnu ṭha leh tam zawk kan hnutchhiah hman dawn a ni.
2. Rilru hahna a titlem: Kan hun hman dan tur kan thunun theih a, ruahmanna fel tak neia hun kan hman chuan, rilru hah leh buaina kan nei tlem ang a, kan tih turte thlamuang tak leh mumal takin kan ti thei ang.
3. Inlaichinna a vawng ṭha leh zual ang: Kan chhungte, ṭhiante leh khawtlang tana hun ṭha pe thiam turin insang mar ila, inlaichinna awmze nei zawk kan nei zel thei ang.
4. Nun leh hna inbuk tawk: Hun hman thiamna chuan, school/hna, leh mi mal tih tur leh mawhphurhnate mumal zawka ti thei turin min pui ang a, nun inbuk tawk kan nei thei dawn a ni.
Hun hmang ṭha leh hmang thiam ṭhenkhatte:
1. United States President 35-na John F Kennedy, JFK an tih mai kha an ram mipui ngainat berte zinga mi a ni a. Hun rei lote chhung chauh President a ni na a, a ram mipuite thinlung nasa taka hnehin a kaihruai a. Cold War pawlitikah pawh a chet danin nghawng a nei thuk hle a ni. Term hnih pum han hmang thei ta se, thil ropui tak a ti theiin an ring ṭhin. Thusawi thiam a ni a; thu ziah thiam leh inchhiar zau, President thuk leh ril, ngaih s^nawm tak a ni.
US Navy-ah a ṭang a. Indopui Pahnihna laia a chet d^n avangin Navy and Marine Corp Medal, Purple Heart Medal, American Defense Service Medal, American Campaign Medal, Asiatic-Pacific Campaign Medal (with three (3) service stars) leh World War II Victory Medal te a dawng nghe nghe a, American-hoin an ngaih s^n tak, ‘War Hero’ a nih chu. Indopui Pahnihnaah khan hliam na tak a tuar a. Chuta a hliam tawrh leh tun hma lama hnungzang na benvawn a lo neih tawh sate avangin, pawlitik a luhchilh hnuin a buai fo a. A natna avangin hun tam tak damdawi in leh an in lamah a inenkawl a. A tana ṭawngṭaina hun hnuhnung te pawh an hmang ṭhin hial a ni. A natna a inbawihtir lo a, ram tan thu ziak leh pawlitika inhman a bansan chuang lo kha thil chhinchhiah tlak leh zir tlak a ni awm e. Ram rawngbawl lo turte, vantlang ṭhatna tura inhmang lo turte, Pathian rawngbawl lo turte hian chhuanlam tur hi duh chuan a tam thei khawp mai. Chhuanlam ngah >m >m mite hi chuan thil ropui an ti lo a, hriat reng an hlawh mawh hle a ni.
Senator a nih tawh hnuah, kum 1954 October thla khan a spinal cord an zai a. Chutia zaipui tawk a, thil dang ti thei loa a awm lai chuan lehkhabu a chhiar ta vak mai a. A tifuh hle tih chu he khawvel a chhuahsan hnu kum tam takah hian kan la hriat belh zel a nih hi. Library of Congress lehkhabu tam tak a hawh a. Hetih hun lai hian a lehkhabu ropui leh hmingthang ber mai, ‘Profiles in Courage’ tih bu kha a ziak a.
He a lehkhabuah hian American politician hrang hrangin mahni indah ṭha a, an bial mipuite dah ṭha a, an ram pum pui tana ṭha thei ang ber tura huaisenna nena an hmalakna chanchin a ziak a. Inthlan lehah an tl^k phah dawn a, an dingchhuak leh tawh dawn lo a ni tih inhre chung pawh a,
an ram tana engkim hlana beitu politician-te chet dan leh an thusawi a ziak a. A ngaihnawm mai ni loin, lehkhabu ropui a tling a ni. He lehkhabu avang hian Putlizer Prize a dawn phah nghe nghe.
Kennedy hi he lehkhabu a ziah hnu kum nga emaw lekah US President atana thlan a ni a. A hnungzang na avanga a buai a, thil dang ti thei loa a hun tam zawk khuma a mut a, mahnia che sawn thei ṭawk ṭawk chunga a lo inchhiar vak leh, a lo inzir vakna khan nasa takin a pui a; President a nih chhohna kawngah pawh nasa takin atan a sawt a ni. A thusawi a ngaihnawm a, a che vel a hmuhnawm a, a ngaihtuahna a ril a. Chung chu a pian tirha a neih a ni lo a, a hun awlah a inchhiar a, a inzir a ni. A hun awl loah pawh a chhiar tho bawk.
Kennedy-a ang hian natna avanga thil dang tih theih loh hun lai kan nei thei, eng emaw vanga awl lai pawh kan nei thei, kan hun awl hi ho lam mai maia hmang lo a, a ṭangkai thei ang bera hman kan tum tur a ni. Kan hma lam hun atana ṭangkai tur thil zir leh, lehkha chhiarna hun atan kan hun awl te hi kan hmang ṭangkai tur a ni ang.
Hna leh buaina nei sa kan nih pawhin, inchhiarna leh inzirna hun hi chu insiam hram hram tur a ni bawk. A nih loh chuan mihring mihrinnaah ṭhangin, hma kan sawn thei lo ang.
Stephen Covey: Thuziaktu lar tak mai, hlawk zawka hnathawk thei tura mi dangpuitu Stephan Covey pawh hian, a tana LUNG LIAN (tih tur pawimawh hmasa) a buaipui hmasa a, tih tur pawimawh tih zawh hmasak chu a hun hman dan a ni.
Engtin nge hun awmze nei zawk kan hman ang: A taka zawm nghal theih tur, awm ze nei zawka hun hman dan tur ṭhenkatte lo zir chhunzawm ila;
1. Tum mumal tak nei rawh: Hun rei lo deuh leh hun rei zawk atana tih hlawhtlin tur tum mumal tak insiam la, vawi khata i tih theih tawk zelin ṭhen te leh ang che.
2. Tih tur pawimawh dan indawt thliar rawh: I tih tur neihte chu a pawimawh dan leh a hmanhmawh thlak dan indawtin thliar la, chutiang chuan a indawtin ti rawh.
3. Hun hman dan tur ruahmanna mumal tak siam ang che: Tih hun, chawlh hun, nuam tih zawng dang tih hun te nen ruahman fel thlap a ṭha. Chu chuan nun inbuk tawk min neihtir ang.
4. Ṭum khatah thil tam tak ti ṭeuh suh: Ṭum khatah tih tur pakhat zek intuk rawh. I ti ṭha thei zawk ang a, i ti mumal thei zawk bawk ang.
5. Chawl hahdam fo rawh: Lehkha zir leh i tih tur dang i tih kar lakah chawl hahdam fo ang che. Chu chuan, chau tawngkhawng lo turin a veng ang che.
Hun ṭha taka hmang thei tur hian hetiang hian ruahmanna nei ang che:
1. Planner/calendar: I hun hman dan tur leh i ih tur leh i tih zawh hun tur ruahman la, chhin chhiah thlap la, chu chu zawm char char ang che.
2. Task management apps: Phone-ah hian app chi hrang hrang Todoist, Trello, leh RescueTime-etc te a awm a, chumi chu hmang ṭangkaiin kan tih turte mumal takin kan ti thei ang.
3. Hun ruata insawr bing: Tih tur eng emaw bik tih nan hun bik siam la, chumiah chuan insawr bing la, i rilru la peng thei thil lakah inveng tlat ang che.
Tlangkawmna
Hun hman ṭhat hian ken tel chi thum a nei a; tun hun, leia kan dam chhung huna kan la hman tur nakin hun leh, kan dam chhung piah lama hun te. Hetiang thil chi thum hi kan hun hman dan hian a nghawng a. Ngaihtuah chiang mang lo hian thil hi kan lo pal liam mai mai a. Satel mau la ang maia kan rikna ngaia kan rik reng laiin, kan tlukpui enten min tlansan daih mai ṭhin a ni.
Hun hman ṭhat leh hman thiam hian lei dam chhung mai ni lo, thih hnu piah ram a kawk vung mai si a, hei hi ka zawt a che, “I hun i hmang ṭha em?”
Thiam taka kan hun kan sem sawm chuan, ṭha takin kan hun kan hmang thei ang a, kan tum te tihlawhtlingin, Pathian pawh kan chawimawi thei ang. Ruahmanna mumal tak neiin, a pawimawh dan thliar felin, vawi khata ti kawp ṭun loin, kan hun neih ang chhun chhun ṭha takin kan hmang thei ang a, nun inbawk tawk nungin, thil ṭangkai zawk kan ti thei a ni. He hi hre reng ang che, hun hi Pathian thil pek a ni a, fing taka hman hi kan mawhphurhna a ni.