
Guest writer
F. Vanlalrochana
JF LALDAILOVA HLUTNA
1925, January ni 9-a piang JF Laldailova kha, Mizorama Catholic naupang piang hmasa ber a ni a. Mizo zinga senlaia sap hming nei hmasa ber pawh a niin a rinawm. Zirna kawng tluang pangngaiah chuan pawl 8 a zir thleng a. Sipaiah te a tan hnuin, Mizoramah thu leh hla lama inhmangin, chanchinbu enkawltu a ni a, lehlin hna a thawk bawk a. Mizo zinga Professional writer hmasa ber a ni ti ila kan sawi sual lo mai thei. June ni 7, 1979 khan a thi. A thih hian, kum 54 chauh a la ni.
Kumin hi kum 100 a tlin kum a lo ni ta a. Mizo Writers Association pawhin 23.7.2025-a an Foundation Day-ah pawh a birth centenary pual hian hun an hmang nghe nghe.
JF Laldailova kutchhuak leh a chanchin hi vawiin thlengin hmuh tur a la awm a. Lehkha zir sang si loa lehkha thiam a nih dan te, leh a chanchin dang dang te, a talent ṭhatzia thute chu kan hre thin a. Kan hnam tan hian eng ang chiaha mi hlu nge maw a lo nih chiah le?
Mizo Literature-a JF Laldailova sulhnu te kha a hranpaa ziak an awm ve fo a. A lehkhabu lehlin te, a dictionary buatsaih te, a thu ngaihnawm bu te, a Bible Thlirna te leh thil dang tam tak avangin a hlu reng dawn a. A hlutna tak tak erawh chu, literature ṭha, kan mamawh min hlui nachang a hria kha a ni. A lehkhabu leh thuziak lehlin tura a thlan hote kha, finna lama kan hnam ṭhanna tur lam zel a lo ni.
JF Laldailova kha sapṭawng thiam, Mizo ṭawng thiam etc kan ti a. A ni lo e tihrual a ni lo a. Mi mala lehlin hna a thawh bakah sawrkarah translator hna pawh a thawk ṭhin. Mi hlu leh ropui tak a ni. A hlutna tak tak erawh hi chu kan ngaihtuah mai ai hian a thuk.
Shakespeare-a lemchan thawnthu kha kan ban phakah, kan ngaituah thiam phak tawk turin a chhawp chhuak a. Hamlet-a lemchan te pawh kha, a play ang ngau ngau a let a ni lo a. Mipui nawlpui tana ṭheh hawnna a ni a. Ṭha zawka letling thei te awm se tiin duhthu a sam zawk a. Zir laia zir ralah chuan a leh chin chin ṭha mah se, a famkima leh a ni lo. Mipui nawlpui tan erawh a ṭha hle si. L. Keivom phei chuan, “Hamlet a lehlin te hi Shakespeare-a original ai pawhin a ngaihnawmin a ril zawk a, Mizo literature-in a tawng sanna ber niin ka hria,” a ti hial a ni.
Shakespeare-a kutchhuak Hamlet bakah Romeo and Juliet, Othello a let a. R.L. Stevenson-a novel “Dr. Jeckyll and Mr. Hyde,” te, Charles Dickens-a “A Christmas Carol” te, Alexander Dumas Jr. “Camille” te, Maria Corelli “Thelma” te, Howard Pyle- a “Robin Hood-a” lehlin te leh lehkhabu dang tam tak a lehlin hote kha khawvel literature ṭha a tling zel a. A pawimawh lai tak chu, ngaihnawm tak leh ngaihzawnawm takin a let kha a ni.
Detective thawnthu te, cowboy thawnthu te, Thu ngaihnawm huang te, Bible Thlirna te a buatsaih a. A hrawk chawmna a ni a. A hrawk chawmna a ni nain, mipui chhiar chak zawng hlui chiam loin mipui mamawh a hlui a ni. Thu Ngaihnawm Bu kha bu 300 zet a chhuah hman a. Chutah pawh chuan, Napoleonic War lam te hrutin, lehkhabu rintlak aṭang zelin a la chhuak a ni.
JF Kennedy-a thusawi lehlinna chang a hriate kha a pui a nia! Amah rau rauah chuan a let ṭha vak lo thung. Mipui tana ṭha tur kha a khawrh chhuak a ni. A hunlaia khawvel tukverh kha, ngaihnawm satliah piah lamah ṭangkai tur leh thlir thiamna turin, kan hnam tan a chhawp chhuak a ni.
High School a zir chhuak lo a, khatiang ni chunga sap ṭawng leh zo ṭawng a thiam em em kha a ropui nghal hrim hrim a. Khawvela lehkhabu ṭha leh thuziak ṭha ber ber chhiar nachang a hria kha a fakawm a, chu mai a la ni lo, a hunlaia mite ban phak tura a chhawp chhuak leh zel leh, chumi nachang a lo hre hrim hrim chu, a mak zawk hial a ni. Tunlaia lehkhathiam sang ber ber- khawvela thuziak ṭha kan hnam tana chhawp chhuah chu sawi loh, a chhiar nachang hre lo leh tum lo kan ngah dante en phei hi chu a ropui ve hrim hrim nghal ringawt mai a ni. Taiwan ram kan zin ṭumin, lehkhabu dawrah lehkhabu lei tur ka zawng chiam a, sap ṭawng lehkhabu an zawrhna a tlem hle. An lehkhabu dawrah te kha an hnam ṭawngin khawvela lehkhabu ṭha leh hmingthang leh thar lam ber berte kha chhiar turin an lo kawl ve zel zawk a ni. Chutiangte ngaihtuah phei chuan, JF-an Mizo hnam tana a ṭhahnem lo ngaihna kha uar taka sawi nawn fo tur a ni.
Kan hnama Literature-a tuina thlipui tlehtirtu pakhat ni a. A hnam anga kan intellectual growth atana a tha thawh hi kan ngaihtuah lo foin a lang a. Hemi kawngah te hian hlu tak a ni. Tunlaiah hian lehkhabu kan chhuah kur ta liai luai a. A hnam anga a ṭha zawng leh fing zawnga min ṭhantirna kawngah chuan JF-a te ngaihtuahna leh khawthlir kha kan pha lo hle. Kan hnam mamawh a lo thlan ṭhinna kha a fakawm hle a ni.
Tunlai pawh hian, lehkha chhiar tur ngawr ngawr ni lo, chhiar tur ṭha hluitu tur kan mamawh. A ngaihnawm tur ngawt ni lo, finna leh chhungril lama kan ṭhanna tur thlen thei lehkhabu leh thuziak ṭha kan mamawh a ni. JF Laldailova ngaihtuahna anga kan hnam tana ṭangkai tur ngaihtuah chunga mipui chhiar tur petu tur kan la mamawh reng a ni.
Criricism lamah a inhmang thuk bawk a. Bible Thlirna a ziak a, Mizo ṭawng Bible-a a duh thu sam lo laite pho langin a chai a. A hun lai khan Literary debate a chawk chhuak a ni. Vanneihtluanga phei chuan, “Pastor malsawm ban phar phak piah lama zu hmun thlenga Mizo Bible min keutirtu chu eng dang ni loin JF Laldailova Bible fakselna bute kha a ni” a ti hial!
Chanchinbu enkawltu ṭha a ni a. 1964-a Mizo Academy of Letters a lo din khan, chanchinbu enkawltuah an ruat nghal a. Office Bearers-an ziah tlarah pawh an telh a, chutih lai chuan kum 40 mi chauh a la ni a. MAL OB zinga chhiar a ni. 1973-ah pawh khan MAL OB zingah Editor hi an la ziak a. JF Laldailova hi Editor a la ni. Ani hnuah hian OB zingah MAL hian Editor hi an ziak tawh ngai lo. Ngaituah chian erawh chuan, Academy of Letters OB zinga chhiar tel awm tak erawh a niin a lang.
English-Lushai Dictionary a buatsaih a. Hun rei tak chhung chu Mizo zirlaite leh mi nawlpui mamawh a phuhru a. A dictionary siam en chawp hian, amah JF Laldailova hi tlangval pahnihin an rel a. Ani chuan, “In dictionary en kha ka siam a nih kha,” a ti e, an ti. Tak tak phei chu a ni lo ang. A hun laia Mizo nun a luah thuk vezia erawh a tilang chiang hle awm e.
Mizo to English Dictionary-a buatsaih bawk a. Hetah hian Pu Buanga Dictionary-a chuang lo te leh Pu Buanga hrilh fiah dan dik hlel deuhte a dah khawm a. Bu chhah ṭha tak a tling. A duh angin a phuahkhawm hman ta lo a. A thih hnu daih, kum 1993 khan a buin an chhuah chauh a ni. Chhut nawn a la ni leh lo a, mi tam tak chuan a awm tih pawh kan hre kher lo ang.
Kan sawi tak angin, chanchinbu enkawltu chhuanawm a ni a, Academy of Letters hotu hmasa niin, lehlin lamah phei chuan vawiin thlengin a hnung zui zo hi kan la nei tam lo a ni. Criticism lama a inhman avangin, a hun laia pa fing rual ngaihtuahna a chawk tho a, kan ṭawng leh thu leh hla duh ulukna kawngah pawh hma kan sawn phah hle a ni. A dictionary te avangin sap ṭawng kan nel phah a. Uluk taka lehkhabu lehlin tur a lo thlan ṭhin avangin, khawvel tukverhah dakin, khawvel literature ṭha kan ban phak ve a. Thu leh hla lama tuina thuk tak kan hnamah tuhin, finna leh ngaihtuahna ril hman kawngah min puiin min chawk tho a. Vawiina kan hnam dinhmun siamtu pakhat chu JF Laldailova kha a ni. A sap tawng takin, ‘Cultural Icon’ pakhat a ni a, Institution a tling. A hlutna hi a zira zir tham a ni a, kan la zir chhuak zo lo hle a ni.
Kum 2000 February thla a ni a, Tlangnuamah JF Laldailova lungphunnaah kan kal a.Lungphun sawmna card kha James Lianmawia min pek ngat a ni. Paul Lalremruata hoin, Mafaka, Maliana, Hp-a te nen kan ni a. Mafaa kha Lungphun inkhawma thusawi tur zing a mi a ni a. Eng emaw rokhawlhna avang khan a rawn thleng tlai deuh a. A thusawi erawh a ngaihnawm leh nangiang mai. Kamis ṭial a ha a. A inbeng lut ap a. Briefcase-a khaiin, thlan thla phungin a rawn thleng a. A hmanhmawh hle tih a chiang.
Function zawh hnuah chawhlui kil hmain, Mafaa titi kan ngaithla leh fe a. Kan thlang deuhah Pu James Dokhuma kha a ding vung a. HP-an a zu pan a, a titi pui reng a. Ka zu pawh ve ngam chiah lo a. Kan la naupang deuh bawk nen. Tun hnu hi chuan a uiawm duh khawp mai. Mi ropui leh kan mi ngaih san zawng deuhte chu hmuh fuh a, chibai a, a remchan chuan titi pui a lo tha hle. Tunlaiah phei chuan thlalak a lo awlsam tawh a. An thla lak sak emaw, thla lakpui emaw te pawh inthlahrun tur a lo ni lo. Mafaa pawh hian, MNF declaration of Independence signatory te kan kawm tum pawh khan, thla a lakpui a. Ka phone camera-a ka hmeh sak a ni nghe nghe. Kei lah khan, ka’n lakpui leh lo tlat pek a. Ka inthlahrun vang a ni.
January 19, 2019 Inrinni khan Kaphleia Memorial Trust-in Mafaa kan ral a. A thlan tlawh nghal ang u kan ti a. A thlan tlawh pahin JF Laldailova thlan kan kal nghal a. R. Vanlalhnaia ka hruai thla a. Thlanlung ziak a lo reh niaih tawh a. Pastor Chhuahkhama hla lehlin, "Immanuela Thi zaman" tih cham thumna a lehlin dan hi a ulh e, heti lam hawi deuh hian siam rem ni se tia JF-an a lo ziah tawh, a thlan lunga an ziah kai te chu ka han chhiar leh a. Ka rilru a thar hle. A thlanlung ziak erawh ziah ṭhat leh a hun tawh a nih hi ka ti a. JF-a thlan bula Lalnunṭawma te an rawn thlen thlak ve chuan ni tlak a hnai tawh a. Sangzuala Pan, JF-a chanchin a ziah a, a thu bul ṭanna, “Ni tla turin Tlangnuam dam pang ngaw a han chhun eng sut mai a. Ni tla tur awi ni awm fahrana JF (Laldailova)-a’n “trumpet” ri fâwn hlarh hlarha a lunglênna a rawn hril chhuak thin te kha chu mawi lo ti fa an awm ka ring bik lo. Khati ang mawi ti lo chu Vanramah pawh awmtir ve sela vantirhkohte hla mawi rem ning reng rengin chhuk leh an dil an dil mai hi ka ring rum rum mai.” tih kha ka hre chhuak a. January ni 19 tlai ni tlak ruai ruai lai chuan, kan thu leh hla vanlaizawla arsi lian pahnihte zalna thlanmual khawhar tak chu kan hawsan ta a ni.
JF LALDAILOVA, DAM RENG RAWH SE.
Chutah ka lei tlâwm tak mai hi,
Thlâna a ngawih hun chuan,
Thlarau aw mawi zawkin i mi
Chhandamna hla ka sa ang.