
Guest writer
F. Vanlalrochana
PHARISAI, SADUKAI, HERODA PAWLTE LEH LEHKHA ZIAKTUTE
Israelte chanchinah hian hun ṭhen hrang hrangah Temple pahnihna hun an tih mai, Saltang chhuakten Temple an sak aṭanga General Titus-an a tihchhiat (516 BC–70 AD) inkar khan hun pawimawh tak a luah a. Juda hnam chanchina thil inthlak thleng nasat hun lai, sakhua, pawlitik leh an hnam nuna thil tam tak a insiam rem hun lai a ni. Hemi hun lai hian pawl hrang hrang an lo chhuak a, an zingah chuan Pharisai, Sadukai, Lehkha ziaktute leh Heroda pawlte kha a langsar an ni. Judate ngaihtuahna leh rilru put hmang leh an ram inrelbawlnaah an pawimawhin an ngaih dan leh khawthlirin an khawtlang hawi zawng a kaihruai ṭhin. Anmahni leh anmahni kha an inmil lo fo a, Rom sawrkar nen khan kawng tam takin an innek fo bawk. An khawtlanga tih ṭhana an lo neih tawh rawn su buaitu apiang kha an ngai thei lo a, Lal Isua pawh kha an tibuai sek a ni.
PHARISAI:
Temple pahnihna hunlaia pawl ropui leh mi dang pawh thunun thei ber chu Pharisaite kha an ni awm e. Mosia dan (Torah: Genesis-Deuteronomy) chipchiar taka zawm tumtute an ni a. Mosia dan bakah hian, Pipute inhlan chhawn thurochhiahte chu zawm tlat an tum ṭhin bawk a, ziaka awm dan (Torah-Mosia dan) bakah thurochhiah te chu Pathian hnen ata an dawn, an inhlanchhawn zelah an pawm a ni. Pharisaite hi chuan mitthi thawhlehna an pawm a, Angelte leh thlarau dang awm an ring bawk a, inthawina hmanga inthen thianghlimna an ngai pawimawh em em a ni. Mipui nawlpuiah an langsar a, a chhan chu Mosia dan te chu mi dangte ban phaka chhawpin an hrilh fiah a, ni tin nuna zawm zel a nih theih nan hma an la ṭhin a ni. Hemi avang hian Pharisai tih chu mi ṭhenkhat chuan, ‘Hrilhfiahtu’ tihnaah an ngai a. A thu ṭobul tak hi hriat a ni tawh lo a, hebrai thumal pakhat Parash tih aṭanga lo kal a ni mai thei a, chumi awmzia chu ‘inla hrang’ tihna a ni.
Pharisai te hian ṭawngkaa thu inhlanchhawn (ziak loh dan a ni ve mai awm e) an dah pawimawh avangin, pawl dangte nen an thu a inhmu lo fo mai; a bikin, sadukai te, ziak loh dan pawm ve lo tute nen. Pathian lehkha ziak thute zawm bur an tum burnain, chhungrilah chuan ṭha bik hauh loa felna dan pawnlanga zawm leh thil ṭha zawk pawh ni se, dana ziak a nih loha an zawm duh lohna te chu sawisel an hlawh fo a, chu chu Thuthlung Tharah pawh kan hmu a ni. AD 70-ah Rom sipaiten Jerusalem an tihchhiat khan an dinhmun a tlahniam ṭan a, AD 135-a Bar Kochba helna avanga Rom-hoin Judate an ram aṭanga an hnawh darh chiam hnu khan an zuih ral ta a ni. An zirtirna leh an nun dan ang deuha rawn kal a, Juda khawtlanga Pharisai te dinhmun rawn luahtu chu Rabbinical Judaism an tih chu a ni.
SADUKAI:
Sadukai te hi chu Juda hnama mi chungnung leh chhungkaw awm theite an ni a, Puithiam chi nia sawi an ni nain, an nih ngeizia finfiahna thuziak a awm lem lo. Tunlai ṭawng takin, Juda ‘Elite’ te an ni. Pharisai te nena an ina lohna leh an thu a inbah fuh loh fona chu Torah bu ziaka awm bak piah lam chu an pawm ve lo a, ṭawngkaa thu inhlanchhawn (ziak loh dan)te chu anni hi chuan an hnawl a ni. Mitthi thawhlehna an ring lo a, angel awm an ring lo a, thih hnu piah lam ram an ring lo bawk a. Hei hi Pharisaite leh Juda pawl dangte nen pawha an danglamna a ni awm e. Lal Isua pawhin mitthi thawhlehna chungchanga Sadukaite rin dan chu rawn paih thlain, Pharisaite rin dan chu a rawn tung ding zawk a ni.
Sadukai tih hi Davida hun laia Puithiam Lal Zadoka hming aṭanga lo kal niin an ngai tlangpui a. Mi thiam ṭhenkhat erawh chuan Hebrai thumal pakhat saddiq tih aṭanga lo kal niin an ngai a, chu chu Mizo ṭawng chuan felna tihna a ni mai awm e.
Grik ram awpna hnuaia an awm lai khan Makabia te chhungkaw kaihhruaina hnuaiah Judate kha an hel a nih kha. Khatih laia lo ding chhuak kha an ni a. An han independent hnu khan,Makabia chhungte kha an lal zui a, Hasmonean tih an ni. Sadukai te chu Hasmonean lalte lamah an ṭang tlat a. Juda khawtlangah an thu em em mai a. Heroda te chhung an lal chhoh hnuah pawh khan thuneihna thuk tak an nei chho zel a ni. Roreltute lamah an ṭang tlat a, Roreltute an lal zel theih nan pawh tha an thawh nasa bawk a ni. Temple nen an in hne hnai a, roreltute nena an inzawm bawk avangin mipui nawlpuiah chuan an tlana lo hle. Ram dang mi Rom-ho lam ṭangah pawh an ngai tel bawk a ni. Temple nen an inzawm thuk bawk a, AD 70-a temple tihchhiat a nih khan an zuih ral zui ta a ni.
Sawi tawh angin, puithiam chi an ni ngei tih finfiahna a awm lo a, an zinga ṭhenkhat chu puithiam an ni a, puithiam lalber pawh an awm ve. Chanchin ṭha buah hian an hming hi vawi 8 chauh a lang a, Tirhkoh Thiltihah vawi 5 an lang bawk. ‘Elite class’ an nih avangin mipui nawlpui nena inhnaih lutuk loh avang pawh a ni thei awm e.
LEHKHA ZIAKTUTE:
Juda khawtlang nunah chuan bureaucrats an ni ve mai awm e, sakhuana piah lamah an pawimawh tel a ni. Mi thiam an ni a, dan lehkhabu (Torah) an zir chiang a, an sawi fiah a, an ziak chhawng bawk a. Sakhaw pawl hrang an ni lo a, dan lam thiam, dan zirtirtu leh thurawn petu an ni zawk a ni. Dan an hriatna te, an sawi fiah thiamna leh a taka an hman thiamna te avangin zah an kai a. Juda sakhaw lehkhabu leh an tih dan dangte vawn himna leh inhlawn chhawnna kawngah hna pawimawh tak an thawk a ni.
Lehkha ziaktu tam tak chu Pharisai lama bet an awm a, Sadukai lama bet awm bawk a. Mal kal an awm bawk a ni. Hnam dangin an awp hun lai leh hnam nun inthlak danglam hunlaiah phei chuan Juda hnam dan leh chin ṭhan vawnhim zel a nihna tura mi pawimawh ber a ni.
HERODA PAWLTE:
Heroda pawlte chu Rom thuneihna hnuaia Judai rama roreltu Heroda te chhung lam ṭang an ni a. Sakhaw pawl an ni lo a, ram inrel bawlna ngelnghet a awm theih nan, an duh zawng leh duh dan angtea thil a kal theih nan, roreltu lamah an ṭang a ni. ‘Ruling’ an nih ber chu. Heroda ropuia leh a thlatute lamah an ṭang tlat ṭhin a ni. Anni hian Temple pahnih pawh an tilianin an chei ṭha a nih kha. Herod Aggripa thih, AD 44-ah khan Roman Empire chhungah Judai ram chu a lut pumhlum ta a ni. Hei hi Heroda te chhungkua leh Heroda pawlte hmalakna a ni a. Rom-ho nena an inmawng zawm tlat avangin, Juda mi tam tak, ram dang awpa awm duh loh leh zalena awm duhte chuan an haw em em mai a. An pawlitik thlir dan avangin Rom awpna duhlotu Pharisai te leh Zealot-te nen an thu a inhmu lo fo bawk. Heroda Lal chhungkua a tluk leh Juda te hel chhoh (AD 66-70) aṭang chuan an thuneihna leh thiltihtheihna a bo ta a ni.
AN THU A INKALH FO:
Pharisai, Sadukai, Heroda pawlte leh lehkha ziaktute hi an thu a inkalh fo. Pawlitika an ṭan zawng a inang lo a, a rin dan pawh a inang lo a, an nunphung pawh inang lo a tam a ni. Sadukai te leh Pharisai te thu inkalh dan kan sawi tawh a. Sadukai leh Pharisai te inmil loh dan hre chiangtu Tirhkoh Paula pawh sanhedrin hmaa a dinin, thiam taka thu sawiin, Pharisai te zakah a dek a, sanhedrin kha a chunga rorel thei loin a siam der a nih kha. Paula kha ukil ṭha a nihzia kan hmu thei awm e. Paula chungchang ngaihtuahtu Sanhedrin hi The great sanhedrin an tih kha a ni a, Judate zinga rorelna sang ber a ni a, Puithiam lalberin a ho a, an vaiin mi 71 an awm a, Pharisai leh Sadukai an ni. Lehkha ziaktute pawh dan ziak an ngaih pawimawh lutukna leh ṭha awm taka an lan der fonaah sawisel an hlawh fo a, Pharisai te an sawiselna angah tho. Heroda pawlte pawh Rom thu hnuaia awm duh lotute chuan an duh lo hle bawk. Heng pawlte hian pawn lam thuneitu an dawn sawn dan pawh a inang lo hlawm bawk a. Chumi an dawn sawn dan hrang hrang chuan an hun laia khawtlang nun pawh a siam a ni. A ṭhenin Rom an thawhpui a, a ṭhein ralthuam che leka zalenna sual kha an thlang a. India a han independent pawhin India zawm duh leh Burma zawm duh leh Independent duh kha Mizo zingah an awm hrang hrang a. Hemi hian kan khawtlang nun pawh thuk takin a nghawng a nih kha. Chutiang chu an ni ver ber awm e.
TLANGKAWMNA:
AD 70-naa Temple pahnihna tihchhiat a nih khan Juda hnam chanchina inher danglam bawrh a. Heroda pawlte leh sadukaite an bo a. AD 70-na aṭanga AD 135 chhung chuan Pharisai te an ni ta deuh lawng a ni. Lehkha ziaktute chu an pawimawh chhunzawm reng a, an lehkha ziak leh an hnam dan vawn himna hna an thawk chhunzawm zel a ni. Pharsaite pawh awm tawh lo mah se, an zirtirna te chu Rabbinic Judaism chuan a rawn chhunzawm a, kum zabi lo kal chho lehah pawh Juda nun dan kaihruaitu an ni chhunzawm ta a ni.
Thu dang ka ziak zo vek tawh a, Pu C. Vanlalsiama’n Sunday school enlawknaa Sadukai, Pharisai etc te chungchang hi rawn ziak teh a tihna umin, a hranpa hlakin i chhiar zawh tak thu hi ka ziak ta a ni.