LEHKHABU KA TLÂNGZARH VE!

Hmàn zànah mi pakhat hian min rawn phone a, a hming a han sawi chuan Wing Commander Lalnghînglova a lo ni reng a! Min rawn biak chhan chu a lehkhabu buatsaih ‘Mizoram Ramri Siam Chanchin’ tlângzarh tùrin min rawn sâwm a ni. Mak ka ti deuh a, eng vànga kei teh lul min sâwm teh tlat nge a nih ka zawh chuan, “Vàngláini-ah ramri chungchâng i ziah ka chhiar tawh a; chû vàng chuan ka lehkhabu buatsaih tlângzarh tùr hian ka duh che a ni,” a ti a. Keia kâr tân chuan a sàwmna chu hnar rual a ni lo!

WG Cdr Lalnghînglovan min rawn phone hnu chuan kum 60 dâwn lâi kal taa thil thleng kha ka hre chhuak zawk a. Kum 1964 nge 1965 záwk tih ka hre chiang tawh lo; vawi khat chu tlangvâl Vànlalngháka (tûnah Rev. Dr. Vànlalngháka, Shillong) leh Mizo pilot tling thar Lalnghînglova (tûnah WG Cdr Lalnghînglova Rtd) chuan Govt Mizo High School-ah thû an rawn sawi a. Tlangvâl Vànlalngháka chuan Pathian thû ‘vànram’ chanchin a sawi a; pilot Lalnghînglova chuan vàn sânga léng ṭhin ‘thlawhna chungchâng’ a sawi thung. An thusawi chipchiar erawh chu ka hre reng tawh lo; khatih láia Govt Mizo High School-a kalte khân la hre reng hlawm tak ang maw? Kum 1964/65 vêla pilot Lalnghînglova ka hmuh bák kha kum 60 dáwn lái chhûng hian amah ka hmuh leh pawh ka hre lo. Pilot Lalnghînglova chu kum 1963 October-ah khân Indian Airforce-ah Commissioned Officer a ni.

Lehkhabu kan tlángzarhna hmun tùr chu Synod Conference Centre a ni a. Inkhâwm kaihruaitu tùr chu Rev. B. Sângthanga a ni a; lehkhabu thlîr lâwk tùrin Lalthlamuana Râltê (Department of Economics, PUC) ruat a ni. Lehkhabu tlángzarh hun chu August 12 (Inrinni) chhùn dár 12 kha a ni. Kal kan tam lêm lo a; lehkhabu buatsaihtu chuan political party hrang hrang bâkah NGO hruaitu hrang hrang a sàwm náin an lo kal ṭha lo hle a; political party hruaitu a sàwm zîngah Congress President chauh a lo tel. Mizoram ramri chungcháng hi kan vei tak tak lo em ni tih mai palh a awl ṭêp!

WG Cdr Lalnghînglova lehkhabu buatsaih Mizoram Ramri Siam Chanchin-ah hian thupui 29 a awm a; a hmasa ber chu Cachar chhim lam ramri siam hmasak ber — Ronphari a ni a; a hnuhnung ber chu kum 2012, March 12-a Mizoram sawrkarin Boundary Committee Notification a siam kha a ni. Notification-a hming ziaktu chu ka ṭhianpa R.L.Rinawma (IRS Rtd), khatih lâia Principal Secretary to the Government of Mizoram, Revenue Department a ni. Map 2, Suakpuilala ramri Map leh Inner Line of 1875 Map a tel bawk. Mizoram leh Cachar ramri chungchâng chhui chianna pawimawh tak pakhat, UT nih láia mi ‘Report of the Fact-finding Committee on the Northern Boundary of Mizoram (December 1973)’ By Rev. Zairema & B. Poonte erawh telh hmaih a ni!

WG Cdr Lalnghînglova lehkhabu buatsaihah hian Assam nèna ramri sawi apianga sawi tel ziah ṭhin, (1) Cachar Inner Line Notification (1875) leh Lushai Hills Inner Line Notification (1930) a tel. Heta ṭang hian Inner Line Notification 1975 nge 1930 záwk hi hman tùr ni ang chu chîk taka thil chhui mi tân chuan ngaih dàn siam a harsa lo ang! Lehkhabu buatsaihtu nèna kan titi dunna aṭang chuan ani chuan Lushai Hills Inner Line Notification (1930) hi pawm záwk tùrah a ngâi tih a hriat theih. Mizoram sawrkar leh ramri buaipui berte erawh chuan Inner Line Notification (1875) lo hi chu an pawm thei lo tih an sawi thung si!

Tûn ṭumah hian WG Cdr Lalnghînglova lehkhabu buatsaih chanchin hi rawn sawi zui chiam ka tum lo. Lehkhabu ka tlângzarh paha ka thusawi kimchang lo tak kha rawn thual nawn ka tum záwk a ni. WG Cdr Lalnghînglovan min rawn sàwm chhan a sawi ang khân Vàngláini-a ka huangah hian Mizoram leh Assam ramri chungchâng hi ka lo ziak nual tawh a; ramri chungcháng hi ka vei ve hle tihna a ni.

Kum 2018 March 31-ah khân ‘Zophâi Buaina Nghawng’ tih thupui hmangin ramri chungchâng ka ziak a. Kum 2020-ah khân ṭum thum ngawt ramri chungchâng ka ziak a. A hmasa ber chu October 19-ah ‘Ramri Buai Hi’ tih ka ziah kha a ni a. A pahnihna chu Octber 31-ah ‘Ṭawng leh Ramri’ tih ka ziak leh a; a pathumna chu November 7-ah ‘CM Pà Tak Neih Kan Duh’ tih ka ziak leh bawk.

Kum 2021-ah phei chuan ramri chungchâng ṭum 4 ka ziak a. July 17, 2021-ah ‘Ramri Buai leh Mizote’ tih ka ziak a; July 24, 2021-ah ‘Ramri Buai Chungchâng Bawk’ tih ka ziak leh a. July 31, 2021-ah chuan, ‘An Inkâp Ta Nge Nge!’ tih ka ziak a; a hnuhnung ber chu August 21, 2021-ah, ‘Bible, Kohhran leh Ramri’ tih ka ziak leh a ni.

Mizoram Presbyterian Kohhran pawh hian Assam nèna kan ramri hi chin fel theih ni se a duh hle. Kum 2011 Synod General No.20-ah chuan Hmàrthlang Presbytery aṭanga thu lo lût, “Assam nèna ramri tichiang tùra sawrkar nawr rawtna,” chu Synod Executive Committee (SEC) bawh zui tùrin dah a ni a. Kum 2013 Synod General No. 40-ah, “Mizoram leh Cachar inrina vêla Mizo fate buh leh thlài, thing leh mau, hnam dangin an rûksak leh hneh chhuha an láksak leh an tihchhiatsak ṭhin hi a lo tàwp theih nân Cachar nèna kan inrina hrûl vèn him hna ngawrh lehzuala thawk tùrin Synod-in Mizoram sawrkarah ngen ni rawh se,” tih thû Aizâwl East Presbytery aṭanga lo lût chu ngaihtuahin kum 2011 Synod General No. 20 nèn khân SEC bawh zui tùrin dah leh a ni. SEC chuan a bawh zui ngei a; Synod hotute pawh ramri tlawhin an zuk kal bawk a. Mizoram sawrkarah ngenna lehkha pawh theh luh a ni a; sawrkar aṭang erawh chuan chhànna eng mah dawn a ni lo! Hetiang thilah hian sawrkar hian lehkha an hmuh chhànna (acknowledgement) tal hi chu thawn lêt ṭhin se a ṭha ngawt ang!

Ramri chungchâng sawi hi chuan kan pãwng thêr thêr ṭhin a; a sa seh tak tak erawh hi chu kan ngam meuh lo emaw tih tùr a ni leh lawi si ṭhin! Assam nèna kan ramri kan sawi hian Inner Line Forest Reserve, square miles 509 hi zuk hauh deuh pûk kan duh ṭhin a; a tak taka tipuitling tùr erawh chuan kê kan pén chak lo hle si. Inner Line Forest Reserve, square miles 509 khu Assam hian min pe phal tak tak chiah se, kan buai letling hle àwm mang e. A chhûnga vái inbéngbel tawhte khu Assam-ah kan ûm phei thei vek dáwn si lo a; vâi ngah (nei ngah ni loin) hlauh nák alâiin kan neih belh sauh dáwn tihna a ni ang! Chû chu kan huam tak zet ang em?

Tûnah hian Manipur-ah Meitei leh Kuki/Zomi an buai a; keini chuan Kuki/Zomi kan ṭan ém ém a. Rorèlna hrang eng emaw tak nei thei hlauh se tih chu kan duhpui a ni. Chutih lái chuan mi ṭhenkhatin boruakah in sâng an lo sa hmanhmawh leh tawh a, ‘Greater Mizoram’ inṭanna ni hial tùr angin an hmu láwk a ni ang; chûng zîngah chuan kan ram hruaitu lû ber berte pawh an bãng bîk chuang lo! Hemi chungchângah hian M.Lalmanzuala chuan Vàngláini (August 16, 2023)-ah khân hetiang hian a lo ziak a, “Kan politician-ten, ‘Zo hnahthlák zawng zawngte rorèlna pakhat hnuaia kan la awm ngei kan beisei’ tih thû an chhak chhuak fo mai hi chu a mak a ni. Chû chuan India ram aṭanga inlák hran, independence a kawh avàngin a ṭha lo a ni,” tiin.

Politician-te ang deuh bawkin zirlái hruaitute pawh hian vái laka lungàwi lohna an neih apiangin ‘hawi lam tùr an hriat thu’ an chhák chhuak fo bawk a; hawi lam tùr an hriat chu khawi dang ni loin ‘China’ an tihna a ni ber. Mizote hi China hnuaiah khian awm ta chiah i la, kan chek nasa tlawk tlawk ngawt ang!

Hmàn ni-a lehkhabu kan tlángzarh ták thlîr láwktu pawh khân ṭawngkam pakhat a rawn zep zeuh a, “Baga bazar pawh Bânga bazar a ni,” tiin a sawi. Chutiang deuh bawk chuan Pastor (pension tawh) pakhat chuan a sawi ṭhin a, ani phei chuan, “Churachandpur pawh Chhûra chanpual tihna a ni,” a ti ṭhin. Amaherawhchu, tûna Manipur buai ták hnûah khi chuan Churachandpur-a Zo hnahthlákte chuan ‘Churachandpur’ tih âiin ‘Lamka’ tih an thlang leh tawh záwk tlat si. ‘Chhûra chanpual’ tihna a ni lo deuh a nih hmèl hle!

Manipur-a Kuki/Zomi-te khian rorèlna hran nei ta pawh ni se, Mizoram nèna inzawm chu an duh ngût ang em tih hi ngaihtuah theih tak a ni. Keini hian buana hmá hian kan lo kherh ta ṭhin a, beisei hi kan lo nei sáng mah mah a ni mahná! India sawrkar leh MNF-te inremna (Memorandum of Settlement, 1986) point 11-naah khán hetiang hian ziah a ni: “The question of the unification of Mizo inhabited areas of other States to form one administrative unit was raised by the MNF delegates. It was pointed out to them, on behalf of the Government of India that Articles 3 of the Constitution of India prescribes the procedure in this regard but that the Government cannot make any commitment in this respect,” tiin. A indo berate inbiak láia an nawr chhuah theih tawh loh chu muang leiah hian kan nawr chhuak maiin a rinawm lêm loh!

Lehkhabu tlángzarh ni-a ka thusawi ka thual nawn duh tak chu hei hi a ni. Mizote hian Israel ram kan ngâi sáng bawk a; ramri chungchángah hian anni khu entawn ah neih i la, kan khingpui Assam nèn hian kan fel hma ber mai àwm mang ka ti ta deuh a ni! Pathianin Abrahama hnénah, “He ram hi, Aigupta lui aṭanga lui lian pui (Euphrates lui) thlengin i thlahte ka pe tawh,” a ti a (Gen 15.18). Hetah hian ‘Aigupta lui’ tih hi Nile ni loin Gaza Strip aṭanga hla lo taka awm Wadi el-Arish khu a ni a; Bible-ah chuan ‘Brook of Egypt’ tih a ni ṭhin.

Hmun dangah hei áia chiang záwk hian sawi leh a ni a, “I ramri chu Tuifinriat Sen aṭanga Philistia-ho tuipui thlengin, thlalèr aṭanga Lui thlengin ka khamsak a che,” tiin (Exod 23.31). Philistia-ho tuipui chu Mediterranean Sea a ni a; thlalèr a tih chu tûnláia Jordan ram chhim lam Arabia nèna inrina thleng tihna a ni a; ‘Lui’ tih hi Hebrai ṭawngin ‘HanNahar’ tih a ni a, lui dang ni loin ‘Euphrates’ lui sawina a ni.

Israel-te ram tùra sawi chu a zau pam pam hle mai a; hetiang tak hian Bible-ah sawi ni mah se, eng lái mahin Israel-ten an la luah ngâi lo. Davida leh Solomona hunah khân an luah teuh deuh ber ang a; a hnu lamah phei chuan Jordan lui leh Mediterranean Tuipui inkârah khuan an inkhung deuh ber a ni. Kum 1948-a Israel ram din thar leh a nih pawh khân Bible sawi ang hi chu an tân neih rual a ni lo. Kum 1967 Six Day War-a an ram lák záu tak pawh tûnah chuan an pe lét leh tawh a; tûnah tak phei chuan Jordan lui thlang lam záu tak West Bank leh Gaza Strip chu Palestinian-ho chan a ni.

Israel tih dàn entawn hian keini pawhin Assam nèna kan ramri siam fel tùr chuan sâp ṭawnga ‘give and take’ an tih ang deuh hian kan inremsiampui hma a ṭha berin a rinawm. Assam sawrkar hian ramri buai a neih tam tak hi chin fel a duh niin a lang a; Mizoram nèna kan inrina pawh hi chin fel a duh ve ngei ang. Keini tân pawh ramri chin fel hma hi a ṭha ber a; buai renga awm hi a ninawm tawh.

Assam nèna kan ramri hi ching fel vat i la. Tû party pawh sawrkar se, ramri hrûl vél hi tih hmasâwn vat a ngâi. Kawngpui ṭha siam thliah thluah ni se; electric ṭha táwk pék ni se; tui hianghnãra hman tùr pék ni bawk se. Ei leh bàra an intodelh theih dàn tùr ngaihtuahsak vat ni bawk se. Zirna sikul ṭha tak siamsak ni bawk se. A hmunin hmá a sawn na ná ná chuan a chêngate tân awm a hrehawm loh ang. Tùnah chuan ramri hrûl kan enkawl dàn hian a zir lo lulái ém a, awmchilh kan hreh a nih hi! Hmun dang tih hmasáwn ṭhulh chuang hauh si loin ramri hrûla chêngte tâna khawsak harsa lo leh nuam thei tùrin tih hmasâwn thuai an mamawh ber a ni. Kan ram chan chinah hmá sáwn i la; neitu nihna rilru pûin enkawl i la; mi dang chan kha va ît teh rùn lo i la. Israel-te khu entawn ah i hmang teh ang u!