'Food Testing Laboratory’ ṭha Mizoramah kan mamawh

“Ei leh in hi mihringte dam chhan ber a ni” ti ila, “A ni” ti leh “A ni kher lo” tia inhnial zui theih a ni ang. Hei erawh a chiang, ei leh in tur ringawt chuan kan nung lova, mahse nung tur erawh chuan kan ei a, kan in a ngai. Mizote hian ram changkang zawkte nunphung entawn leh zir kan awlsam viau a. Chung zingah chuan hriselna leh faina lama hnampui zawkte kan entawn hi thil pawi lo berte zinga mi a ni awm e.

Khua leh veng angte in, faina leh thiang­hlimna kawngah inelna chang kan hre chho zel a. June ni 24, 2018-a, India rama National News Paper zinga lian ber pawl ‘Times of India’-in Mizoram khawchhak lama khaw pakhat, Biate khua chu khaw fai chawimawina ‘Best City for Innovations’ Central sawrkar hmalakna ‘Swatch Bharat Survey’ kal tlanga hlan an nih thu a rawn tarlang te kha, Mizo tan chuan chhiar a nuam hle mai. Mimal thianghlimna leh faina kawngah pawh hmuh theihin hma kan sawn a, kan taksa pawh a faiin, kan nulate ha var mawi tawhzia mawlh mai hi! Korean Serial en man a awm khawp mai! Thil ṭha a ni.

Pawn lam faina leh thianghlimna mai piah lamah hian, tun tuma kan sawi duh tak chu, Mizoram mipui ten ei leh in tur thianghlim leh hrisel kan mamawh thu hi a ni. Mizote zingah pawh hriselna kan ngai pawimawh ṭan a, ei leh in tur hrisel leh hrisel lo thliar hran kawngah pawh kan fim khur tawh viau. A tui avanga ei tur hrisel lem lo pawh ei ṭawk ang chi te, tin, ei tur hrim hrim taksa mamawh tawk ngaichang lek lova ei vak mai pawh, mi tam tak chuan kan bansan mek a ni. Ei leh in thianghlim leh hrisel duh viau mah ila, Mizo mipuiten nitin ei leh in tur kan hmuh te, tualchhung leh state pawn

aṭanga kan chawk luhte hi, a thianghlimin mihring hrisel nan a ṭha tawk ang em?

Mizoram hi India ramah cancer tamna ber state a ni mek a. Population Based Cancer Registry (PBCR) report-in a tarlan danin Mizoramah kum tin average-a lakin Cancer vei thar mi 1522 an awm ziah a, mi 700 bawr kum tin he natna vang hian an boral angina a chhut a ni. Heti taka natna hlauhawm Cancer-a hluarna chhan hi, kan in rin siak mek a. Ṭhenkhat chuan zuk leh hmuam, vaihlo leh a kaihhnawih (tobacco products) kan uar lutuk vangah an puh. Ṭhenkhat chuan zuk leh hmuam ti ve lem lo te an cancer fo thu te an sawi a. Ṭhenkhatin Mizo irawm chhuak sarep leh saum kan ei vang a nih te an ring a, kan thlai leh sa ei thianghlim tawk loh vangah te an puh bawk. Rin dan dang dang pawh a la awm ang. Heng a chhan ni thei awm kan sawi tlangpui te hi, a enga maw ber hi chu dik pawh a dik ngei ang. An zavai khian cancer thlentu an ni bawk. Kan fimkhur phawt a ṭul.

Aizawl bazara chawhmeh thlai leh thil dang kum tluana kan hmuh zingah state pawn aṭanga kan chawk luh hi a tam zawk a nih loh pawhin, a zatve tal chu a nih a rinawm. Ngaihtuahna luah fo chu, khulai unaupa Thlangkawr - Dumphai - Siama khuan, a thlai thar hlawkna tur leh thlai rahte an chhiat harna tur a nih phawt chuan, eng tur hlauhawm (pesticides/ herbicides) pawh a thlai kung leh rahahte a thlawrin, a kapin a phul hreh dawn reng reng lo tih hi kan rin ṭheuh a rinawm. Phai sangha vawn ṭhat nan chemical an hman thu te, dawnfawh tih thlum leh vawn ṭhat nan engemaw hmanga an chiu (injection) ṭhin thu te. Tin, theihai leh serthlum hmelhmang lan mawina leh vawn ṭhat nan eng chemical emaw an hman kan rin thu te, sawi a awm ṭhin. Rin thu nge thutak tih pawh mipuiten kan hrethiam tawh lo a ni.

Mizo tharchhuah ngei, thei leh thlai, sa-ah te pawh mipuite ngaih a ngam tluantling tawh lo niin a lang. Chhungkaw aiawh bazar tur kan in chah fo chu, ‘thlai hnah leh rah, a lian leh hlai leh a dawng ṭha ai maha, a hnah leh rah sin, fe re a ngaihṭhat thlak zawk’ tih hi a ni. Rinawmna a tla hniam mek zel a, kan ram kut hnathawkte lo leh huan ram fan chang ni pawh hian hlotur (pesticide) leh chemical dang bawm ruak leh a kahna (sprayer) thlengin hmuh tur a awm ta fo mai.

Lo leh huan neitu zawng zawng erawh chuan, hetiang thil hi an ti vek kher lo vang. Mihring hriselna atana a pawi dan chiah hriat loh vang tea lo ti ve pawh a awm theih ang.

Leiṭha (chemical fertilizers) erawh inthlahrung hauh lova hmang kan tam thung. Bekang leh chakai hriat chian loh lei thlengin kan tim ta. Balhla um nalh leh lutuk pawh ṭhenkhat chuan ngaihṭha takin an lei hreh ta bawk. Sa thianghlim lo; bawng, vawk leh ar thlenga lo hralh chhuak duh lah kan awm ta nawk mai. Tin, hriat atan a ṭha chu, leiṭha (chemical fertilizers) leh hlotur/ rannung thahna (herbicides/ pesticides) kan hmang lo thei lo a nih pawhin, a hman dan turah mithiamte rawn fo a ṭha.

Eichawpdawr thil phai lam leh khawchhak lam aṭanga lo kal ‘kamram’ kan tih mai lei sen loh a awm. Saranga tuam (pack) chi te, a inchi (drinks) te, sa tin (canned meat) thlengin hmuh tur a awm. A ṭhen chu, a siamna hmanrua (content leh ingredient) tak ngial pawh chhiar tur awm lo te, expiry date awm lote an ni. Savun, kan theih mai tura peih sa thlengin ram pawn aṭangin lak luh ṭhin a ni.

Hetiang hi kan hun tawn a nih mek chuan, mipuite tan ei leh in tur hrisel thlan thiam a va har dawn em! Chuvangin, Mizoramah hian ‘Food Testing Laboratory’ ṭha leh chang­tlung kan mamawh hle. Tun dinhmunah hian Mizoramah Food Safety and Standard Authority of India (FSSAI)-in a pawmpui (recognized) ‘Food Testing Laboratory’, sawrkar ang leh mimal (private) hnuaiah pawh a la awm lo ni in lang. Khawi emaw laiah sawrkar leh mimal ta hetiang Laboratory hi a lo awm reng a nih pawhin, a la chang tlung lo hle ang tih chu a rin theih awm e. ‘Food Testing laboratory’ hi sawrkar ang leh mimal angte pawhin din theih a ni a. Tin, Educational Institution; University etc ang te pawhin din theih ani bawk.

Tute pawhin din sela, a pawimawh berah chuan equipment leh infrastructure-ah a changtlungin, ‘test’ kim thei ang ber ti thei turin hmanraw tunlai ber nen a inthuam a ngai a ni. Laboratory-a hnathawkte; Food Analyst, Lab. Analyst, Chemists etc te, FSSAI dan anga mithiam leh qualified ngei an nih a ngai bawk. ‘Test’ results-a dikin a rin tlak hle tur a ni.

Food Testing Laboratory tangkaina turte:

1) Sawrkar hmalakna leh thupek angin, phai lam aṭanga chawhmeh, thlai, thei leh sangha etc te leh thil ei chi dang rinhlehawm te; cold drinks, juice, mineral water etc te chu ulak taka test ṭhin ni ang. Heng thil te hi nitin rawn phurh luh ṭhin nimahse, nitin ‘test’ erawh a ngai lovang. Thla khatah vawi hnih/ khat ‘test’ a tawk ang.

2) Mizoram chhunga thar, thei leh thlai te, thil um chi chi te, lui lam sate thleng hian test ṭhin nise.

3) Khawchhak lam leh ram pawn aṭanga thil ei leh in chi- Juice leh drinks te, sa tin te, kamram thil te pawh ‘items’ chikima test ṭhin nise.

4) Mizoram chhungah private industry engemawzat awm ve tawhin, ei tur hrang hrang- mineral water, juice, bakery products, chips leh pickle, food supplements thlengin kan siam chhuakin, kan zuar chhuak tawh a. Ramhmul damdawi leh makeup (cosmetic) siam ṭhin leh zuar kan awm nawk bawk. Heng private industry-te products reng reng hi zawrh chhuah an nih hmain ‘Food Testing Laboratory’-ah hian FSSAI regulation-anga uluk taka ‘test’ leh certification (pawmpui) lak a ngai ang a, mipuiten local food products thianghlim kan ei thei ang.

5) Chutiang chuan sawrkar emaw ‘Testing Authority’ lam ten ei leh in tur te, a hlauhawm leh hlauhawm lo chin, mipuite hriatah puangzar zung zung se, Mizoram mipuite tan a va ṭangkai dawn em.

Kan chawhmeh leh thil dang zawrh te, a him leh thianghlim chin pawh, a zuartuten kan zawrh chhuah dan leh kan vawn dan ah, mipuite tana thianghlim leh itawm zawnga kan chhawp chuah hram hram a tul a ni. Bazarah tho leh thil dang bawm nuai nuai hnu chawhmeh lei hi chu a tuiawm loh hle ṭhin a ni.

Sawrkar hmalakna in heng kan ei leh in tur- thlai, thei, dal, buhfai etc kan lak luhna hmun phailam lei let leh huanah te, Industry hmun­ahte hian an thlai chindan leh ei tur sawngbawl dan te, pesticide/ preservative an hman dan thleng pawha a ruka ‘spot verification’ nei tura mi in tirh te pawh a ṭha viau ang.

Chuvangin, ‘Food Testing Laboratory’ ṭha leh changtlung hi Mizoramah kan mamawh hle tawh a. Ei leh in tur kan intodelh loh em avang te, state pawn aṭanga ei leh in tur kan chawk luh tam avang te hian ‘Food testing’ hi state dang zawngte ai pawh hian kan uluk leh kan tih nasat a ngai niin a lang. Sawrkar leh sawrkar thar lo la awm turte pawhin, mipuite hriselna ngaih pawmawh hi ram leh hnam hmangaihna a ni tih hria a, ‘Food Testing Laboratory’ ṭha neih lama hma lak hi, Party manifesto leh inthlan thutiamah te pawh hmang thei se la, mipuite chuan kan va thlawp dawn em!

Tun dinhmunah hi chuan, pa eisual leh bekang eisualahte phai lama sample thawn a ngai tlangpui a, Aizawlah Institution ṭhenkhat ten ‘Laboratory Test’ han ti ve ṭhin erawh an awm a, an theihna chinah chuan thil lawm awm tak a ni. Tin, ‘Forensic Science Laboratory’ lam hian engemaw chen chu tih theih an nei mai thei e. Mahse, FSSAI recognized ‘Food Testing Laboratory’ kher hi mipuite ngaih-ṭhatna a la ni rih. ‘Criminal Evidence oriented’ leh ‘Food Testing’ hi chu thil dang hlauh a ni.

Tun hnaia ‘phai sangha-ah formalin a tel tih te’, Nabati thute social media lamah a lar hle a. Sawrkar lam aṭanga kan tih theih tawk chu, mipuite lo chiai lo tura ngen leh Private Laboratory, Kolkata-a sample thawn leh ‘test’ tir a nih tur thute a ni rih mai a. A thlamuan thlak viau nain kan la pachhiatna pawh a lang tel niin a hriat. Mizoramah ‘NLUP’ hlawhtling viau ang pawhin Party ṭhenkhat chuan an sawi. Party ṭhenkhat an sawrkar chuan zu zawrh pawh an rawn ti tawp mai thei. ‘Party’ ṭhenkhatin District thar te puan belhin, puan tawh sate pawh a taka tihhlawhtlin pawh inthlan thutiamah hmang mah se, mipuite kan hrisel hmasak phawt a pawimawh em!

Mizorama kan zirna insang ber Mizoram University Campus ngei-ah te hian ‘Food Testing Laboratory’ changtlung tak din turin MZU thuneituten hma han la bawk sela, a va inhmehin, a va chhenfakawm dawn em.

- PC Lalhriatpuia (Rozeni Pa)