LILITH-I HI TU NGE?
Tunlai hian Lilith-i chungchang hian sawi a hlawh angreng hle a. Hmanlai thawnthu leh thuziaka a lo lan dan te, Bible-a kan hmuh dan te tawi te in han sawi ve ila a tha ang e. Hebrai thumal pakhat “laylâ” chu zan (night) tihna a ni a. Lilith-i hi zan lama che ṭhin ramhuai nu nia sawi a nih avangin a hming pawh hi he thumal aṭanga lak hi niin mi ṭhenkhat chuan an ring. Mahse chhuitu tam tak chuan a hming hi Akkadian ṭawnga “lilītu” an tih aṭanga lak niin an ring thung. Chu chu Mesopotamia ramah chuan ramhuai sual tak anga hriat a ni. Akkadian ṭawnga “lilû” te, “lilītu” te leh “(w)ardat lilî” te hi inhnaih tak, thlipui (stormy winds) chunga thuneitu ramhuai anga sawi an ni ṭhin bawk. Hmanlai Sumerian thawnthu pakhatah chuan ramhuai “ki-sikil-líl-lá” chu Inana thing phun zara a awm thu leh Gilgamesh-an a hnawh bo thu a chuang a. Chu ramhuai chu Lilith-i nena thuhmunah an ngai a ni.
Lilith-i hi Judate dan leh a hrilhfiahna bu Talmud-ah chuan ramhuai thla nei sam sei hniang hnuang anga sawi a ni a. Mahni chauha ina riak lo tura vau khanna leh chu chu an zawm loh chuan Lilith-in a rawn man dawn a ni tih sawina te pawh a awm. Alphabet of Ben Sira-ah chuan Lilith-i chu Adama nupui hmasa zawk, Adama tluka awm a duh avanga lungawi lova thlawk bo ta anga sawi a ni a. A inziah dan chuan Adama khawhar hnem turin amah Adama anga leia vaivuta siam ve bawk Lilith-i chu pek a ni a. Mahse Lilith-i chuan a pasal nen chuan siam dan inang an nih avangin intluk tlan thlapna a phut tlat a. Chuvang chuan an awm dun rei ta lo a; Lilith-i chu a thlawk bo ta a ni. Lilith-i ko let leh turin Pathianin vantirhkoh pathum a tir a. Anni chuan Lilith-i chu Tuipui Sen-ah va hmuin kir leh turin an ti a, a kir duh loh chuan nitin a fa za lai an thi zel dawn tih pawh an hrilh a. Mahse Lilith-i chuan kir leh ai chuan a chunga hremna lo thleng tur hmachhawn chu a thlang zawk a. Chuvang chuan nitin ramhuai za an boral zel a ni. Lilith-i chuan nausente a tina ṭhin a. Mahse nausente chuan chung vantirhkohte hming chuang chhinchhiahna chu an lo neih chuan an chungah thiltihtheihna engmah a nei dawn lo tih Lilith-i chuan a sawi a. Chuvang chuan vantirhkoh pathumte hming chuang chhinchhiahna chu Lilith-i laka nausente hum nan an hmang ta ṭhin a ni.
Hetiang hian Judate thuziakah Lilith-i chungchang hi a lo lang ve nual a. Mahse heng hi tlai khawhnu, Kristianna a darh hle tawh hnua Judate thawnthu mai a ni tih hriat reng a ṭha awm e. Talmud an tihah hian dan (code) leh a hrilhfiahna (commentary) tam tak a awm a. A dan (code) zawk, Mishnah an tih hi AD 200 bawr vela mi a ni a; a hrilhfiahna, Gemara an tih hi AD 600 vel bawra hlawm fel a ni. Adama nupui hmasa anga Lilith-i an sawina Alphabet of Ben Sira phei hi chu kum AD zabi 8-na leh 10-na inkar vela phuah chauh a ni nghe nghe. Judate thawnthuah chuan Solomona hun laia fa inchuha hmeichhe pahnih rawn inkhing te kha hmeichhe pangngai ni lovin hmeichhe thlarau (female spirits) Lilith-i leh Naamah-i tih an ni. Sheba lalnu pawh kha Lilith-i nia sawi a ni bawk. Heng aṭang hian Lilith-i chungchang an sawi dan chu a darh sarhin a phuahchawp thawnthu rii riai hle tih a hmuh theih.
Lilith tih hi Bible-ah hian hmun pakhat, Isaia 34:14-ah chhiatna lo thleng tur sawi lawknaah a lo lang ve a. Thlalera ramsa te, chinghnia te, sathar te a sawi hnuah “zan thil hlauhawm pui chuan chutah chuan awm hmun a khuar ang a” tih kan hmu. He laia “zan thil hlauhawm pui” a tih hi Hebrai ṭawng chuan Lilith tih a ni. Bible lehlin tharah erawh chuan “ṭaunu” tia dah a ni thung. Grik Bible (LXX)-ah chuan “onokéntauroi” tia dah a ni. Symmachus version-ah chuan Grik-ho thawnthua ramhuainu an sawi thin “Lamia” tia dah a ni a. Jerome-a pawhin a hrilhfiahnaah “Lamia, Hebrai tawnga Lilith-i an tih” tiin a lo sawi bawk. Heng aṭang hian chhiatna lam nena inkaihhnawih ramhuainu anga hriat a ni tih a hmuh theih. Mahse Bible-ah hian Adama nupui ang erawh chuan sawi a ni ngai hauh lo. Adama nupui kan hmuh chu Evi a ni a, “mi nung zawng zawng nu” tia sawi a ni a (Gen 3.20; 4.1). Paula pawhin “Adama chu siam hmasak a ni a, chu mi hnuah Evi chu siam a ni a” a ti mai a (1 Tim 2:13). Lilith-i lam a sawi lo. Judate hian Babulon rama sala an tan lai khan an thawnthute hmel hriatin Lilith-i hming pawh an lo hre fo tawh maithei e. Mahse a chungchang thu an thuziaka a lo lan chian takna chu hun laihawl (Middle Age) laiin a ni daih thung. Chung hun lai chuan Bible-in thilsiam thu a sawi hrulah an chheh vela hnam dangte hmanlai thawnthu rin chhan deuhin Lilith-i chungchang hi an phuah belh ta niin a lang.
Hmanlai Judate khan thuziak leh thawnthu chi hrang hrang tam tak an nei. Thilsiam chungchang pawh Genesis-a kan hmuh hrulah tlema danglam deuhin an ziak kur ngiai nguai mai. Mahse Bible pawn lama mi hi chu kan rinna leh kan thiltih tehna ber atana kan hman tur an ni lo. Hriat zauna atan chuan thawnthu leh thuziak hrang hrangte chu an tangkai a ni thei. Mahse kan rinna leh kan nun kawng atan erawh chuan Bible thu leh a zirtirna hi kan innghahna ber tur chu a ni a. A beh bawm thawnthu phuah chawp, Bible nena inmil lo te hi chu chaw tak khuka lo khukpui hlut tur an ni lem lo e.
Rev. Lalawmpuia Hauhnar