Sulhnu 12 Pu Buanga te sikul, kum 1894

Kar hmasa lamah khan Lalluauva khua sikul kum 1892-a din leh Bengali sikul kum 1893-a din kan sawi tawh a, tun ṭumah chuan kum 1894-a din Pu Buanga te sikul kan sawi thung dawn a ni. Kum thum chhungin Mizoramah sikul a ding mawlh mawlh mai tihna a nih chu.

Pu Buanga te sikul hi a hmaa sikul lo ding tawhte nen a inang lo hle mai a, a danglamna lian ber chu an zirna hawrawp hi a ni. Mizoten hawrawp kan neih chu Pu Buanga te min siamsak a nih thu kan sawi tawh a, kan ṭawng lam rik ziah chhuah nan Hunterian system of orthography an hmang a, a aw b kan tih hi kan lo nei ta a, chumi hmang chuan sikul an hawng ta a ni.

Kum 1894 kum tirteah Pu Buanga leh Sap Upa an lo lut a, a aw b siamsa kenga lo lut an ni a, chu chu a ṭha tawk em tih en nan Mizo zirtir a ngai ta a ni. Mizo an kawm theih hmasate kha Durtlang lal Suaka leh Chaltlang lal Thangphunga te, Maubawk lal Dokhama te, Sikulpui Headmaster Rosto Singh Diengdoh-a puzawn Chawngkhuma te, Sikulpuia Mizo Headmaster hmasa ber Chawnga te kha an ni a. Suaka leh Thangphunga hi sawrkar hnathawk, tirhkah an ni a, Chawnga leh Chawngkhuma hi Pu Buangate tirhkah an ni thung. Dokhama erawh hi chu Maubawk lal a lo ni sa tawh a, Pu Buanga te lo dawngsawngtuah a lo ṭang zawk a ni.

Pu Buanga te chuan heng Mizo an kawm hmasakte hi a aw b siam an rawn ken luh chu a ṭhat leh ṭhat loh en nan zirtir an tum a, mahse an zir ngam hlawm lo a ni. “Keini zawng, zawng ang mai kan ni a, hetiang thil harsa tak mai hi chu kan thiam thei hlei lo’ng e,” tiin an hrilh a. Chutianga lo sawitu chu Chawngkhuma hi a ni awm e. Pu Buanga ten an a aw b siam chu a ṭhat leh ṭhat loh en nan tu emaw zirtir an duh si, Mizo an hmuhten an zir ngam bawk si lo chu tih dan an zawng ta a. Khatih laia sipai hotu lal ber G.H. Loch-a, Scot mi khan an lo luh hlim tê aṭangin a lo pui a, an thlenna tur kawhhmuhin bazarah an duh tawka chi lei a phalsak a, chi hlawh chuan Mizote, Thangphunga khuate chu an in sa turin an chhawr thei a nih kha. He lai hi han sawi chiang deuh ila: Mizo lalte hrem nâna bazâra chi an zawrh chu Mizote hnêna hralh an khap a ni a, chuvangin chi mamawh a nât hle lai a ni. Pu Buanga ziah dân chuan an in sak laia chi hlawha Mizote an thawh aṭang khân, an thil neih chi tinrêng kha chia an thleng theih avângin Pu Buangate kha an ngaisang a. Rang takin an in pawh an sa zo thuai a ni. Loch-a khan Suaka leh Thangphunga chu Pu Buanga te Mizo ṭawng zirtir turin a ti a, sawrkar hna thawk chungin nitin an zirtir a. Chutia nitina ṭawng an inzirtir kal zelah chuan Pu Buanga te khan Suaka leh Thangphunga chu an a aw b siam thar diai chu an zirtir ta a ni.

Pu Buanga te kha kum 1894 January thlaah an lo lut a, February thlaah an in an sa a, March thlaah an inbengbel a, April thla chuan sikul an hawng ta a ni. Pu Buanga log book kan tihah khan heti hian a chhinchhiah a: “April 1-ah sikul kan sa a, ni 2-ah kan hawng a, kan zirlai hmasa ber chu Suaka leh Thangphunga an ni,” tiin. A sawi zelnaah chuan zing dar 9 aṭanga dar 11 thlengin nitin an zir a ni. Sawrkar remruatnain chawhma dar 11 aṭangin pisa an kai ṭhin tihna a nih chu.

He sikul hi tunah chuan Govt. Higher Secondary sikul field laih zawl tak duaiah hian a bo ta a, Pu Buanga te in ngei pawh laih chhiat a ni ta a ni. Kum 1894 April ni 1-a sikul an sak kha fit 12 bial vel a ni a, a chung di, a bang dap a ni. Suaka leh Thangphunga ten Mizo ṭawng an zirtir theih dan hi Vai ṭawng an thiam vang a ni a, Pu Buanga te khan vai ṭawng an lo thiam bawk a, inbiak nan vai ṭawng kha an leklam ber a ni. Tichuan April ni 2-ah sikul an han hawng chu Suaka leh Thangphunga chauh kha zir ngam awm chhun an ni awm e. Anni pawh hian an zir duh reng vang emaw, an zir chak vang emaw a ni lo, sawrkarin zir turin a ti a, abikin Loch-a khan an zir dan tur kha a lo buaipui em vang a ni pakhat. Pu Buanga khan, “Mizo te chu zawng ang mai kan ni a, hetiang thil harsa hi kan thiam thei lo’ng e, an ti chu a dik lo hle a ni tih lantir nan Suaka leh Thangphungan an zir ta a,” tiin a lo chhinchhiah a ni.

Pu Buanga sawi zelnaah chuan Suaka leh Thangphunga chuan a aw b te, ziak leh chhiar te an zir ta a. Thla khat chhungin a chhiara chhiar chu an thiam hman hle a, kar khat chhungin lam khat chi chu an chhiar thiam a, thla khat chhungin Pu Buanga te ziah zawng zawng chu an chhiar thiam hman a ni. Chhiar mai chu a lo awl deuh zawk bawk a, thla khat chhungin thiam mah se, ziak lam chu an thiam hman sawih sawih a ni.

Pu Buanga log book-a a ziah dan chuan Suaka leh Thangphungaten ziak leh chhiar an zir thiam hnua he sikula kal hmasa dangte chu Sailo lal pahnih Khamliana leh Khama te an ni, tiin a ziak a. Khamliana hi Lungleng lal tia kan hriat lar ber kha a ni a, a in pawh tun thlengin ennawm a la tling a, Mizorama in ṭha ber nih hauh pha ngat kha a ni. Khama dang hi kan hre thei mai lo. A zir tluan ta lo nge kan hre lo. A hnu zelah sulhnu a neih kan hre lo va, pi leh puten a chanchin an sawi pawh kan hre lo. Khamliana erawh chu, he sikula kal zinga ziak leh chhiar thiam langsar ber a ni ta a. Lal fing tak a ni tih a lo lang chiang hle a ni. Pi leh puten an sawi danin Khamliana hian ziak leh chhiar a thiam hma hian silai license-a thu inziak te hi a awmzia hre lovin, chhiar thiam pawh ni lovin, typewrite-a a inziah dan leh kutziak hawrawpa inziak a hmuh ang ang khan a lo ziak ve fo ṭhin a ni awm e. Kum 1894 October ni 26-ah Pu Buanga te sikula a lo kal ve a, zirlai thiamthei leh ṭha ber, tia pu Buanga sawi a hlawh ta a ni. Kar hnih chhungin ziak leh chhiar a thiam hman vek a ni tih kan sawi tawh kha.

Heng mite pali bakah hian Pu Buanga te tirhkah bawnghnute laa an tirh ṭhin naupang Chawnga te, an awmpui hmasa ber Saikunga, kel mei awrh tlat thin, Lalburha khua Sesawnga mi te, Chawngkhuma te pawh hi he sikula lut ve thei awm an ni a, an luh thu erawh kan hre lo. Pu Buanga hian a ziah loh avangin.

Kum 1894 aṭangin he sikul hi ding mah se, kum khat chhung bak hi zirlai lut tur an awm lo a ni ang e. An zirtirtu Pu Buanga leh Sap Upa hian an ziak hmuh tur a awm lo. Chu lovah chuan he sikul hi a ding rei lo, kum 1895-ah chuan sawrkarin a mual pumpui hian thingpui huan siam nan leh a chhekna in, zawlbuk aia lian mah sak an tum avangin chhuahsan vek turin a ti a. Tuna Chief Minister pisa mual hi Thangphunga Veng, in 20 velin an luah a, Chaltlangah hemi kum hian a lal a, a chho ta a ni. Zarkawt chhak tlang, an biak in bul hi Lalchhinga (Gurkhali, lal Singh Sunnuar) leh a khua in 20 velin an luah bawk a, anniho chu P.C. Girls sikul tlang chhipah hian an insawn phei thung a. Lalchhinga leh Thangphunga inkar mual pawng nuam takah chuan Pu Buanga te an awm a, an in bakah biak in leh sikul an sa a ni a. Pu Buanga te pawh insawn turin sawrkarin a ti a, Mission Vengah pheiin Synod Office chhak mual banglapui hmunah kum 1897 khan an insawn ve ta a nih kha. Chutiang chuan kum 1895 aṭang chuan Thingpui huana siamin Mizo leh Sap awmte chuan an chhuahsan vek a, sawrkarin thingpui chin nan a hmang a, tun thlengin Thingpuihuantlang kan lo ti ta a nih hi.