Hla phahmite hla lo tihdanglam sak hi (Contd…. Part 4)

Rev Zos^pthara hl^te sawihawnna

1 Rev Zos^pthara (Rev. Edwin Rowlands) hi kan Kristian Hla Bu hmanl^iah hian kutchhuak (hl^) a ngah ber niin a lang a; kan hlabu hmanlaia hl^ 75 l^i hi chu a phuah/ lehlin te an ni. Mahse, a hl^te hi tihdanglam a tam ta hle mai a. Mizo pa a nih loh av^ng leh a ṭawngkam ṭhenkhatte hi an dangdai deuh v^ngte pawh a ni mai thei e, kan Music Committee kh^n a hl^te hi an z<am riau emaw tih mai tur a ni.

2 Kei chuan Rev Zos^pthara hi ngaihs^n­awm ka tiin, a hlaphuahte hi saknuam ka ti a. Puitlin hnua Mizo ṭawng zir chawp mai ni si, heti taka hl^ a phuah thiam leh a thl<k leh a thu inmil (rhyme) a thiam hi a ropui thl^wtin ka hria. A

ṭawng k^uchheh dangdai deuhte hi hnualsuat tur an ni lovang. Th< leh hl^a mi hmingthang tak tak, William Shakespeare-a te, John Keats-a te ang pawh hian ṭawngk^uchheh dangdai deuh leh

ṭhangthar z^wkte t^na hriatthiam harsa deuh ang ch$te hi chu an nei ch^wk a, h>ngte hi chu an kutchhuak chhinchhiahna (trade mark) anga ngaih mai a ni ṭhin. Mizote z$ngah pawh V^nkhama te, J.F. Laldailova te pawh kh^n an kutchhuak a ni tih hriat theih riau khawpin ṭawngk^uchheh dangdai deuh tak tak an nei a; hengte hi t<nlai ṭhangtharte t^na hriat awl t<r z^wnga lo tihdanglamsak mai chi a ni hauh lo vang le.

3 Chutiang deuh chiah chuan Zos^pthara kutchhuak hl^-ah te hian ṭawngk^uchheh dangdai deuh, “hei chu Zos^pthara ṭawngkam a ni” han tih mai theih tur chi hi a awm thluah r>ng a. Entir nan: “Kalvaria hmangaih lo lang kha” (KHB No. 142) tih te pawh hi han chhiar mai chuan, “He lai chu a hlath< hi a tluangtlam lo deuh em aw?” han tih mai t<r - ‘Zos^pthara

ṭawngk^uchheh’ kan tih ang chi hi a awm ṭeuh mai a. Ch^ng khatna t^wpa “Chatuan pawhin a daih d^wn lo, Chawimawi t^wk chauh mai at^n” tih te, ch^ng lina t^wpa “Ennawm mak thar, a thi hlu-an, A lang z>l ang, a th<k si” tih te leh, ch^ng nga-na t^wpa “Ngaih ph^k loh hun hnuin hei hi/ Thar a la ni, engtik pawh” tih ṭawngkamte hi an dangdai khawp mai a. “Lalpa thlipui a tleh chiam a” (KHB No. 156) tih te leh “V^n nuamah chuan tute nge ch>ng?” (KHB No. 474) tih-ah te pawh hian hetiang ṭawngkauchheh dangdai hi a awm nuk mai. Mahse, a saka han sak meuh hi chuan, ‘tawlh pan^l’-a tawlh ang mai hian a kal tl<ang purh mai a, sak an nuam >m >m mai z>l si chu a nih hi!

4 H>ngte hi Zos^pthara hla danglamna (a trade mark)-te an ni mai a.Tin, heng a hlathu leh ṭawngkauchheh dangdai takte hian kan Mizo

ṭawng hi a hruaisualin a tibawrhb^ng chuang d^wn lova; chuvangin lo ngaimawh mai lovin, an nih ang ang hian dah z>l mai ila a dik ber ang. Heng aia ṭha z^wk leh sak nuam z^wka heng hlate hi kan siam/lehlin theih hunah kan duh leh a thl^k n^n kan la hmang thei tho ang chu. Kan zos^pte kutchhuak erawh hi chu zah thiam ila, kan hlabu-a dah kan duh loh hun a lo thleng a nih pawhin, an nih ang ang hian kan archive-ah te hian kan vawng ṭha kiau tur a ni d^wn lawm ni.

5 He lehkhabu ka ziah m>k lai hian, Upa Dr L.N. Tluanga article “Zos^pthara Hl^te” tih Kristian Tlangau (April, 2018)-a an rawn chhuah kha ka hmu hlauh mai a. Zos^pthara hla phuah thiamzia te, hla thu in rhyme chi hrang hrang a hman thiamzia leh a hl^te pawh sak an nawmziangaihnawm takin a rawn ziak a. Chhiar manhla ka ti khawp mai. Zos^pthara hla phuah/hla siam thiamzia kan ngaihtuah thiam lehzual theih nan, kan hlabu hmanlaia a hl^ kan sak l^r zual deuh ni-a ka hriat ṭhenkhat han t^rlang ila:

Kan Pathian, kan puipa p^ngngai (No.26)

Thil mak chhui s>n loh kan Pathian (No. 33)

Malsawm ruahte a tla ang a (No. 47)

Mangang leh lungng^ia ṭan i tum te hian (No. 48)

Lal Isua hming i fak ang u,

Angel chawimawia chu (No.52)

Isu nunn>m, lo ṭawng ang che (No. 58)

Isu, thinlungin ka duh che (No. 60)

Krista chanchin mawi ka hmuhin (No.72)

Lal Isua, kan ṭhian ṭha berin (No. 133)

Tuifinriat ang khawngaihna hi (No. 137)

Kalvaria hmangaih lo lang kha (No. 142)

Enna nunn>m, thimin ka v>l a bawm (No. 155)

Lalpa, thlipui a tleh chiam a (No. 156)

Juda maich^m chunga, ran thisen luang

tawh chuan (No. 185)

Khawiah pawh ni chhuahna apiangah (No. 248)

Khawvel hr<t chhuak ila, Lal Isua ang hi (No. 259)

I lamah min h$p rawh, aw ka Pathian (No. 266)

Khawv>l zawng zawng z^i a khat e (No. 278)

Thlarau Thianghlim rawn t$r ang che (No. 307)

Thlal>ra v^k ka lo nih hi (No. 314)

Z$ngah chi ṭha tuhin (No. 383)

Muan, muanna kim! Khawvel sual

thimah hian (No. 418)

Ka Pa, v^n in at^ hlaan (No. 422)

Aw Lalpa, tithianghlim ang che (No. 447)

Ka nun i t^n ka pe (No. 449)

V^n nuamah khian tute nge ch>ng (No. 474)

Chawlhni Lalpa, k<nin ngai la (No. 560)

Vawiin Pathianni a lo thleng (No. 561)

Sande sikul i kal ang u (No. 564)

Kan inhmuh kan intawh leh hma zawng (No. 572)

6 Heng z$ngah pawh hian, ‘I lamah min h$p rawh’ (No.266), tih te, ‘Ka Pa, v^n in at^ hla-an’ (No. 422) tih te, ‘Thlarau Thianghlim rawn t$r ang che’ (No.307) tih te leh, ‘Thlal>ra v^k ka lo nih hi’ (No.314) tih hl^te hi ka ngainain, sak nuam ka ti zual a. A hnuhnung pahnihte phei hi chu Zos^pthara ir-^wmchhuak an ni nghe nghe a; hla nung leh belhchian d^wl tak an ni. Zos^pthara hl^te hi han bih chian hian a tlar hrang hrangte hi an in-rhyme fuhin, a hla-thu leh a thl<k inmil hi a thiam a, sak an nuam >m >m vek mai a. S^p hl^ behchhana a siam te pawh hi a s^p hla ^i maha sak nuam emaw tih tur an ni zel mai! “Amah hi Pathianin nasa taka hmangin, A kaihruaina (inspiration) hnuaiah h>ng Mizo hla ṭha leh nung tak tak te hi a siam a ni” tih loh rual a ni lo.

2. Zos^pthara hl^: “I lamah min hip rawh” (KHB N. 266)

2.1 ‘I lamah min h$p rawh, Aw ka Pathian’ tih hl^ ch^ng thumna, tlar khatna-a ‘Dam lo ang ni ila, hnathawk peih lo’ tih kha, ‘Dam lo ni ilangin, hnathawk peih lo’ ti-a rawn tihdanglam a ni a. Hei hian a rhyme a tibuai hret a, a hm^ ami angin sak a nuam ta lo tlat mai. He hl^ hi s^p hl^ aṭanga lehlin ni mahse, Sankey hla bu (SSS No. 581)-ah chuan hemi ch^ng thumna tlukpui hi a awm ve tlat lova. Zos^pthara’n he hla ch^ng thumna phei hi chu ama ir-^wm chhuak ng>ia a phuah belh niin a lang.

2.2 Ch^ng hnihna-a, ‘V^kvai ang ni ila, ni tl^k tawhin’, a lo tihtawh z<lzui leh in-rhyme nalh tak t<rin ch^ng thumnaah pawh hian ‘Dam lo ang ni ila, hnathawk peih lo’, a rawn ti leh a ni a; a sak pawh a nuam zaih mai. A ch^ng hnihnaa ‘V^kvai ang ni ila’ a tih hi kan ngaimawh lo a nih chuan, ‘Dam lo ang ni ila’ a tih chu engnge han ngaimawhna t<r awm chuang le aw? Hemi dawt chiah, a tlar hnihna-a “Mu reng thei, chau takin, rilru p^wl rawh;” tihte pawh hi, Zos^pthara ṭawngkauchheh kan tih ang chi kha a ni a; mahse, han sak hian a kal tluang purh mai si a ni. An rawn tihdanglam t^k pawh khi a ṭul lo mai ni lovin, a sak a tinuam lo hret a. A p^ngngai ang khian dah leh ngei chi a ni e.

3 Zos^pthara hl^: “Ka Pa, v^n in ata hl^-an”(KHB No. 422).

3.1 ‘Ka Pa, v^n in ata hl^-an’ tih hl^ hi a rhyme a ṭhain, hla sak nuam berte zinga mi niin ka hre ṭhin a. He hl^ pawh hi a ṭulna hmuh t<r awm l>m si lovin nasa taka sawisak a nia; a zia lo khawp mai. A ch^ng hnihna hi Zos^pthara phuah dan chuan:

“Mala ng^iin ṭap mah ilang,

Ka duh tak awm ta lo t^n khan,

Chu chuan hei hi ka sawi duh ang,

‘I thu ni se’”... tih kha a ni a;

Hetiang hian rawn tihdanglam a ni a:

“Ka duh tak awm ta lo ng^iin,

Khawhar takin ṭap mah ila,

Hei hian min hn>m, ka thinlungah,

‘I thu ni se’”...tiin.

3.2 Zos^pthara rawn phuah ang khian sak a nuam z^wk a; thuziak p^ngngai (prose) anga thl$r d^wn chuan a ṭawngkam khi a tluangtlam lo deuh thung a. Mahse, hei tak hi Zos^pthara

ṭawngkauchheh emaw, Zos^pthara rim nam kan tih ang chi kha a ni mai a. Eng emaw z^wnga ngaihtuah chuan an hlu ve tlat a; lo ngaimawh mai lova, vawn him z^wk tur ch$-niin ka hria. Hla th< leh ṭawngkam hi chu a sak a nawm phawt chuan hrilhfiah ng^i l^i deuh pawh awm se a pawi lova ngaih tur a ni. A hla thu khi, thu tluangtlam (prose) anga dah d^wn chuan hetiang hian a dah theih ang: “Mahni chauha khawhar taka awmin, ka duh tak awm ta lo kha ngaiin ṭap mah ila, ‘I thu ni se’ tih theih z>l hi ka duh ang” tiin. Mahse, an rawn thl^kna, “Hei hian min hnem, ka thinlungah, ‘I thu ni se’” tih khi chuan a kawh a dang daih a; a S^p hl^in a sawi tum tak pawh a phawk chhuak ṭha lo z^wk tlatin a lang. A S^p hl^ pawh hetiang hi a ni:

What though in lonely grieve I sigh

For friends beloved, no longer nigh,

Submissive still would I reply,

“Thy will be done”.

3.3 A S^p hl^ah pawh hian, “Ka ṭhian duh tak awm ta lo te ngaiin ṭap mah ila, ‘I thu ni se’ tih theih z>l hi ka duh/ka tum a ni” tih lam hi a sawi tum tak chu a ni z^wk a; “‘I thu ni se’ tih hian min hnem ṭhin” tih lam hi chu a k^wk lo hrim hrim. Chuvangin, Zos^pthara rawn dah d^n khian a S^p hla-in a sawi tum pawh a phur chhuak dik z^wkin a lang a, a sak a nuam z^wk bawk si.

3.4 Tin, a ch^ng thumna, tlar thumna, ‘Thil dang i kutah awm seng’in’ tih kha, ‘Thil dang zawng i kutah awm se’ tiin an rawn thl^k kher bawk a; hei pawh hian a rhyme a tibuaiin sak a tinuam lo sawt. Heta ‘seng’in’ tih hi ‘selangin’ tih lamtawi a ni a; Mizo ṭawng diktak a ni. Ṭul miah lo leh ṭha zawk chuang si lova tihdanglam mai niin a lang.

3.5 Tin, a ch^ng nga-na hi:

“He ṭawngṭai thu ka dam laia,

Mittui n>na ka lo hman chuan;

L^wm takin ka z^i ang vanan,

‘I thu ni se’....” ti a, Zosapthara phuah kha,

“He ṭawngṭai thu ka dam laia,

Mittui n>na ka lo hman kha;

L^wmin ka zaipui ang v^nan,

‘I thu ni se’...” tiin an rawn thl^k danglam bawk a.

3.6 Hei pawh hi tihdanglam ṭul lo tak niin a lang; a rhyme nalh leh sak nawm thu-ah pawh a t$ra mi a tluk lovin a hriat. Zos^pthara rawn phuah d^n khi a S^p hl^ n>n pawh a inmil fuh zawkin a lang. A S^p hl^ah pawh helai hi chu,“Then when on earth I breathe no more, The prayer oft mixed with tears before, I’ll sing upon a happier shore, ‘Thy will be done’”, tih a ni a. Chu chuan, “Ka nun hi a lo tawp hunah chuan, He leia mittui nena ka lo ṭawngtai ṭhinna ang kh^n, V^nah chuan l^wm takin ka zai ang, ‘I thu ni se’”, tih lam a k^wk thei a.“I’ll sing upon a happier shore” tih hrim hrim hian, “Lawmin ka zaipui ang vanan” tih ai chuan “L^wm takin ka z^i ang v^nan,” ti-a Zosaptharan a lo dah hi a mil daih z^wk a, a sak pawh a nawm z^wk bawk.

11.7 Tin, a tlar hnihna a: “Mittui nena ka lo hman chuan” tih khi “Mittui nena ka lo hman kha” tih ai chuan a thlanawm z^wk bawkin a lang. He leiah “I thu ni se” ti-a kan lo ṭawngtai ṭhin chuan, v^nah pawh l^wm takin “I thu ni se” tiin kan zai z>l thei d^wn, tih hi heta a sawi tum niin a lang.

3.7 Tin, an rawn tihdanglamna ṭawngkam, “ka zaipui ang” tih hrim hrim hi chu a dik hlel deuhin a ngaih theih bawk. V^na kan zaipui turte chu v^n mipuite leh chhandam f^te an nih hmel a. ‘I thu ni se’ tih hi chu ‘kan zaipui’ tur ni lovin, ‘kan hl^’ tur a nih hm>l zawk khawp mai. Hla thu ṭha pangngai leh tluangtlam awmsa, tihdanglam pawh ṭul lem lo tihdanglam n^na ṭawngkam fuh lo tak rawn sengluh ni maiin a lang.

4. Zos^pthara hl^: “Zingah chi ṭha tuhin” (KHB No.383)

4.1 He hl^ pawh hi hmun tam takah tih­danglam a ni a. Ch^ng khatna, tlar hnihna hi Zos^pthara phuah d^n chuan “Chawf^k laia beiin, tl^i lamah pawh chuan” tih a ni a. Hei hi “Chawf^k laia beiin, tl^i lamah te pawh” tia rawn thl^k a ni a. He an rawn thl^kna hi a ṭawngkam a tluangtlam zawk deuhvin lang mahse, a hla thl<k nen a inmil (rhyme) fuh loh z^wk avangin sak a ti nuam lo z^wk deuh tlat mai.

4.2 Ch^ng hnihna, tlar hnihna pawh hi “Chh<m z$ng hlau lova, khawsik tuar peih pawhin” tih kha a ni a. “Chh<m z$ng hlau lova, khaw v^wt tuar peih pawhin” tiin thl^k a ni leh bawk a. Mizo ṭawnga ‘khawsik’ tih hi ‘khaw v^wt’ tih n>n a inang renga, ‘khua a sik ṭan ta’ kan tih chuan ‘khua a v^wt ṭan ta’ tih n>n a thuhmun a. ‘Khawsik’ hi natna chikhat sawinan kan hman ṭhin avangin, kan Music Committee khan hetiang hian an rawn tidanglam a ni mai thei e. Mahse, hei hi a dik lova, a ṭul lo bawk. Hla thu hi chu han hrilhfiah ng^i lai te pawh a awm ch^wk r>ng a nia. Tin, a hla thl<k aṭanga thl$r chuan ‘khawsik’ tih khi ‘khaw v^wt’ tih ^i chuan a sak a nuam daih z^wk bawk.

4.3 Ch^ng thumna, tlar hnihna hi “Lung­ngaihthl^k thu tak lo thleng fo mah sela” tih kha a ni a. Hei hi “Lungngaihthl^k tak thu lo thleng fo mah sela” tiin an rawn thl^k bawk a. Heta ‘lungngaihthl^k thu tak’ ti-a Zos^pthara’n a dah awmzia ni-a lang chu ‘lungngaihthl^k thuthang leh thu l>ng v>l’ mai ni lo, keimahni nun ngei min khawih thei ‘lungngaihthl^k thu lo thleng

ṭhin’ hi a sawina niin a lang. Tin, a thl<k n>n han hmehbel chuan, Zosapthara phuah d^n ang khian a sak a nuam daih z^wk bawkin a lang.

4.4 Tin, a ch^ng tin leh a thunawna a thu langsar ber - “Hlim takin kan h^wng ang, kan buhphal kengin” tih pawh kha, “Hlim takin kan haw ang, kan buhphal kengin” tiin an rawn tidanglam kher bawk a. ‘H^wng’ tih leh ‘haw’ tih chu Mizo ṭawngkam dik tak a ni ve ve a; a awmzia leh a hman d^n pawh a inang deuh reng a. Chuvangin, hetia an rawn tihdanglam kher hi a ṭul loh mai b^kah, a hla thl<k nen a inmil loh zawk avangin a sak pawh a nuam lo zawkin a lang.

4.5 Tichuan, heng hla thu an rawn tihdang­lamte hi a ṭulna awmin a lang hran lova; sak a nuam lo z^wk vek bawkin a hriat. Hl^ (song/hymn)-ah r>ng r>ng chuan a ‘rhyme’ ṭha leh sak nuam t<r z^wnga a hla-thu thlan thiam leh remkhawm thiam hi a pawimawh >m >m tih hriat fo a ṭha. Chuv^ngin, Zos^pthara’n a lo phuah ang ngei khian dah leh vek chi niin ka hria.

5. Zos^pthara hl^: “Vawiin Pathianni a lo thleng” (No. 561)

5.1 He hl^ hi chu lehlin pawh ni lovin, Zos^p­thara phuah a ni a; Pathianni-ah phei chuan kan hla sakl^r berte z$ng ami a ni nghe nghe. A hm^a kan sawi t^k ang khan, he hl^-ah pawh hian ‘Zos^pthara ṭawngk^uchheh’ kan tih ang chi kha hmuh t<r a tam khawp mai: Ch^ng thumnaa “Chawlhniin a thiang lo a ni” tih te leh “Chutih v^ngin chawlhni a r>l” han tih te hian Zos^pthara rim an nam tlatin a hriat! Mahse, hla-thu in rhyme a thiam >m avang hian he hl^ pawh hi sak nuam tak a ni thung. He hl^-ah pawh hian ṭul miah lova lang tihdanglam a awm a. Ch^ng thumna hi Zos^pthara phuah dan chuan:

“Ni ruk chh<ngin hna kan thawk thei,

Chawlhniin a thiang lo a ni;

Amahin ṭhatin min v<r zel,

Chutih vangin chawlhni a r>l...” tih kha a ni a.

Hetianga rawn tihdanglam a ni ta a:

“Ni ruk chh<ngin hna kan thawk thei,

Chawlhni amah biak n^n a ni;

Amahin ṭhatin min v<r zel,

Chutih vangin chawlhni a r>l...”

5.2 Hetia a chang thumna, tlar hnihna-a “Chawlhniin a thiang lo a ni” ti-a Zos^ptharan a lo phuah hi a ṭha thl^wtin ka hria. “Ni ruk chh<ngin hna kan thawk thei a, chawlhni erawh chuan hnathawh a thiang lo a ni” tihna a ni maia, hei hi a fuh lohna lai awmin a lang lo. Pathian ‘thupek sawm’, Exodus bung 20-a an ziah d^n han thlir phei chuan, ‘thupek sawm’ dangte ang lo takin, ni sarih n$, ‘sabbat n$’-a hnathawh thiang lo a nih thu hi sei tak leh uar taka sawi b$k a ni nghe nghe; hetiangin: “A ni sarih n$ erawh hi chu Lalpa t^na sabbat a ni a, hna engmah in thawk tur a ni lo; i fapa te, i fanu te, i bawihpa te, i bawihnu te, i ran te, in khaw chh<nga hnamdang awmte pawhin hna an thawk tur a ni lo,” tiin.

5.3 Zos^pthara te hunlaia kan Mizo kohhran­ten ‘chawlhni serh’an ngaih pawimawhzia leh, chawlhni bawhchhiate chu khauh taka thunun an nih ṭhin d^nte pawh han ngaihtuah phei chuan, he ṭawngkam “Ni ruk chh<ngin hna kan thawk thei, Chawlhniin a thiang lo a ni” tih hi a fuh lehzual pawhin a hriat. A t$r lama kan sawi t^k ang kh^n, thu leh hl^te hian an ziah hunlai chanchin min hrilh tel ṭhin av^ngin an hlu zual a. T<nlai ṭhangthar nunzia mila, Chawlhni-a thil ṭul dang han tih mai pawh phalrai ta leh thiang z^u deuh ta ni^wm taka a phuahtu ṭawngk^uchheh lo tihdanglamsak mai hi a dik thei lovang.

5.4 Tin, hetia an rawn thl^kna ṭawngkam “Chawlhni amah biak n^n a ni” tih hrim hrim hi, helai ch^ng b$k at^n chuan a ṭul lohna leh a ṭhat z^wk lohna awmin ka hre bawk a. A ṭul lohna chhan chu, a hla ch^ng khatnaah hian Chawlhni/ Pathianni hi amah biak n^n a nih thu chiang takin a sawi lang tawh a; hetiangin:

“Vawiin Pathianni a lo thleng,

Amah fak t<rin kan inkh^wm;

Z$nga thovin amah kan bia,

Hlim takin l^wm nach^ng kan hria”...tiin.

Hei v^ng tak pawh hian ch^ng thumna-ah “Chawlhni amah biak n^n a ni” rawn tih leh ṭalh hi a ṭ<l hranpain a lang lova; a aia thu pawimawh z^wk rawn thl^k n^n phei chuan, thu chuangtl^i (superfluous) deuh ni pawhin a ngaih theih hial ^wm e. Tin, he hl^ hi S^p hla lehlin pawh ni lovin, Zos^pthara ir-^wm chhuak ngei a ni si a, hetianga an rawn tihdanglamsak ngawtna chhantur hi awmin a lang lo.

5.5 Chu b^kah, he an rawn thl^kna ṭawngkam hi, ch^ng thumna at^n hi chuan a ṭul loh mai b^kah, a ṭhat z^wk lohna lam ve thung han sawi ila: Pathian m$te chu Chawlhni chauh ni lovin, n$tina amah n>na l>ngd<n a, Amah be ṭhin t<ra ngaih leh beisei kan ni z^wk a.Tunl^ia Mizoram kohhranten ‘kristian chungkaw’ campaign kan kalpui d^nah pawh hian n$tin ‘chh<ng inkh^wm’ neih theih vek hi kan thiltum pakhat chu a ni a. Hei v^ng tak pawh hian, Chawlhni amah biak n^n a nih thu hrim hrim hi chu ṭawngkam chuangtl^i deuh ni pawhin a ngaih theih a; Chawlhni-a hnathawh thiang lo a nih thu thl^k n^n phei chuan a thlanawm lo hl> a ni. (la chhunzawm tur)

Lalthara, IAS (Rtd), Kohima