Mizo Ṭawng Kan Hman Pawlh Dik Lo leh Kan Hman Sual Langsàr Zualte
Mizo ṭawng ‘thiam tak tak’ intih hi thil har tak a ni; a ziaha ziah rálah phei chuan thil har namén a ni lo. Ziak mi, mi hriat hlawh tak tak, lehkhabu pawh lo ziak nual tawhte paw’n an ziak dik famkim thei bîk chuang lo! Kei hi grammarian ka ni lo a, linguist ka ni hek lo; mahni inzira inzir ve mai ka ni. Vál upate tìtï leh ka lehkha chhiar aṭangtea ka hriatte, ṭhahnem ngaih luat avàngin ka rawn ziak ve a ni a. Tih sual leh sèp sual ka lo nei a nih chuan a thiam leh a hre zâwkte fin chhuahna ka ngèn hmasa e.
Khi mi chin chauh pawh khi han chhiar la; sawisèl tùr i hmu nawk maithei. I hmuh hmaih miah loh tùra ka rin chu ti tih khi a nih ka ring. Mizo Grammar Society hruaitu zínga mi, PC Thangzikpuia thü leh a hrilh fiahna zàwmin, ti tih leh a modified form tih te hi thu hma bet (preffix) ni loin transitive verb an ni tih ka pawm a. (PC Thangzikpuia. p-187-212) Kan mi hmasate leh zirlai bua lo dahtuten an lo dah ang lo takin main verb-a ding thei a nihzia, entírna hrang hrang aṭangin a chiang hle a; thu hma beta hman chî niin ka hre lo. Lehkhabu ziaktute leh chanchinbu mite chuan, a nihna tak hre chiang si loin, kal hmasate tih dàn (tihdàn an ti leh bîk àwm chuang si lo a!) kha ngàia neihin, dik emaw tiin an ziah zawm zêl zawng a nih hi!
Mizo ṭawng dik lo taka kan hman pawlh leh kan ṭawngkam hman dik loh hrim hrim, tam tak zínga a langsàr zual i’n thlír ho teh ang.
▶ Ho: Ho hi hman dàn chi hnih a awm. Mahse, mi tam tak chuan kan ziah zawm deuh vek zêl a! Thil tih (Verb) thu mal hnunga a beh chuan ziah zawm loh tùr a ni.
Ziah hran hunte: Sawi ho, kal ho, inkàwm ho, inkhèl ho, Zirtirtu Thanga’n min ho, adt. Hetih rual hian hêngho hi ziah zawm hun a awm ve tlat! “Nichina an hah thu sawiho zawng kha lo kal teh se,” ti ila, an hah thu sawitute kan sawi a ni. “YMA inkhâwmpuia kalho zawng khá han ding teh u,” ti ila, a kal zawng zawng tihna a ni. Verb leh adverb anga an ṭan dun hian ziah hran tùr a nih rualin, verbal noun-a a beh hian plural suffix a ni thei ve tlat a ni.
Ziah zawm hunte: Naupangho, kohhranho, sâpho, nula nalhho, mi felho, adt.
▶ Lo leh rawn: Rawn hi transitive verb (object nei) nèna hman ṭhin a ni a, lo erawh hi chu intransitive verb (object nei lo) nèna hman ṭhin a ni. Rawn kan hman chuan kan awmna lam a kâwk tel ṭhìn a; lo kan hman chuan kan awmna lam a kâwk ve kher lo thung. (Maenga Kawlni. WhatsApp group)
“Dàwrah chaw rawn ei rawh.” (Ka awm vèna dàwr a kâwk.)
“Dàwrah chaw lo ei rawh.” (Ka awm vèna dàwr a kâwk kher tawh lo.)
“Ka lehkhabu kha i rawn dah tawh em?” (Ka awmna hmun lama a dah leh dah lo ka zâwt.)
“Ka lehkhabu kha i lo dah tawh em?” (Ka awm vèna hmuna a dah leh dah loh ka zawt kher tawh lo.)
▶ Kárah leh Inkárah: Hei hi kan ngaihpawlh fo. “Lala chu Ṭhuama leh Lawmite inkárah a lo piang a,” te kan ti ta ṭhìn a! Nupa inkárah fa a piang thei lo—nupa kárah fa a piang zâwk ṭhìn. An nupa inkárah a mu thei chauh a ni. “Sikula Mawia leh Sawma te kárah ka ṭhu,” ti loin, “Sikula Mawia leh Sawma te inkárah ka ṭhu,” kan ti zâwk ṭhìn a ni.
▶ Tárlang leh Tár lang: Engtik lai mahin tár lang hi ziah zawm a ni ngai lo. Kan chanchinbu mite hian an ziah zawm deuh vek! Tár hi verb a ni a; lang hi adverb a ni. Verb leh amah sawi fiahtu adverb te hi kan ziah zawm ngai lo. “Kan CM zahawm tak chuan SEDP sem a nih tùr thu a sawilang” kan ti leh bawk si lo a!
Chutiangin, lang milpui, adverb dang-chhuak pawh hi: tár chhuak, pho chhuak, lang chhuak, tiin kan ziak ṭhìn a; tárchhuak, phochhuak, langchhuak, tiin kan ziah zawm ngai lo.
▶ Ziak leh Ziah: Hei pawh hi kan ziaktu hmasate tih dàn a dik bera ngaia ziak tih danglamna ziah hman huna ziak la hmang lui ṭâlh kan la awm nual mai. Inhnialna kal lai mék a ni. “Ka thu ziakah khán…” han tih ṭâlh te, “Ka lehkha ziak sa ka ti bo a,” han tihte hi a khawlh hle. Mizo Language Committee-in “Mizo Ṭawng Ziah Dân” Fourth Edn. 2022-a a tih chhuahah pawh Ziak modified form Ziah tih a hmang vek tawh a; a bu hmingah pawh “Mizo Ṭawng Ziak Dan” a ti hleinêm maw le!
Hemi chungchánga inhnialna awm mék hi heti hian Rozama Chawngthu chuan a ziak a: “…Thumal tihdanglam ṭhin dan (modified principle) tlangpuiah chuan ziak chu ziah tihawm tak a ni. Chu vang chuan mi tam takin kan hmang. A hma lama kan sawi tawh angin dan tlangpui zawm ve lo (exception) hi a awm zêl a. Tun hma lamah engtin nge an lo hman ṭhin tih hi tehna pakhat a ni. Ṭawng hi a danglam ve hret hret a; a hmanna dik lo pawh dika pawm hun a awm thei a, hmanna dik pawh dik lova pawm hun a awm thei tih hre tel bawk ila.
“Tun hma chuan ziah (for ziak) hi an hmang ngai meuh lo va. Tunah pawh mi ṭhenkhat chuan an la hmang duh chuang lo. Ziah an hman lohna chhan nia rin theih chu ziat hi ziah-a tihdanglam a nih vang a ni thei e. … Nakin deuhvah chuan ziah (for ziak) hi hmang duh lo awm mah se, kan la hmang vek tho chuan a rinawm. Mizo Academy of Letters leh Mizo Language Committee chuan ziah hi a pawm tawh a … Chuvangin, ziak tihdanglam nana ziah hman hi inthlahrunna tur a awm tawh lo ve,” tiin. (Rozama Chawngthu, pp. 95-96).
Hetih lai hian, kan thu sawi azira ziat leh ziak thliar hrang thiam lo khawpa Mizo ṭawng thiam lo hi kan váng viau ang! “Lala thu ziah chu a ṭha hle mai,” ti ila, Lala hian hmul emaw Zawngṭah emaw a ziat lo tih a chiang a; thu a ziat hek lo! Chutiangin, “Hmuihmul ziahna thar ka lei,” ti ila, hmul hi a ziak ṭhìn a ni ang, tu ma’n kan ti lo ang! Chuvàng chuan, kan thu sawi azirin ziak leh ziat hi a thliar hran theih êm êm a; ziak tih danglam nána ziah hman zêl hi a dik a ni.
▶ Zawng zawngte/mipuihote: Zawng zawng hi thil pakhat aia tam sawina (plural form) a ni sâ a, te belh leh kher hi thil ṭûl lo tawp a ni. Chutiangin, kohhran, mipui, vàntláng, khaw mipui adt. pawh hi pakhat aia tam sawina vek an ni sâ a; mahse, a mala hmanna hun awm cháng a awm ve zeuh maithei.
A hnuaia kan hman ṭhin dàn hi chu a dik lo a ni:
“Kohhranhoten hria ila…”
“Mipui zawng zawngten hria ila …”
“Vantláng mipuiten zàwm ṭheuh ila.”
Hêngah hian suffix, te/ten aiah hian in hman ni se, a dik ni mai tùr.
▶ Mawi leh Nalh: Hêng hi kan hman pawlh nasa hle. A danglamna hre lo hi Mizo ṭawng thiam intite zíngah pawh kan tam hlein a rinawm. Dr. Darchuailova Renthlei chuan, “Rimawi leh rawng/colour (pangpar pawh hla pawh) zawng zawng hi chu a mawi a; pianzia leh pian hmang neiho zawng zawng hi chu a nalh ṭhin. Kan hriat hran theih nan nalh chuan pianzia leh pian hmang (figure and shape) a nei a; mawi chuan a nei ve lo. Kawr hi a mawiin a ṭhui a nalh thei,” tiin a sawi a; a fiah hle mai. (Dr. Darchuailova Renthlei. p-3)
Hetih rual hian, a duh fïr deuh tán chuan a hnial theih tho àwm e! Kawr hian pian hmang a nei ngei ngei. Pian hmang nei lo kawr hi hmuh tùr a váng khawp mai. Kawr te, pheikhawk te pawh hi an mawiin an nalh thei vek niin a lang.
▶ Chiangkuang leh Chiangkuang lo: Mizo ṭawngah hian lo tel loa ṭawngkam famkim thei lo a awm nual mai. chiangkuangl o, bengtla lo, mümal lo, dukdak lo, hnaisai lo, lë lo, namai lo, ṭàwmkai lo, ṭüṭäi lo, adt. Chu chu kan hre lo kan ti dáwn nge kan ngaihsak tâwk lo a, kan hmang dik lo fo mai.
“Chiangkuang takin ka hria,” te kan ti ta mai mai a. Upa C Sangzuala chuan, “…hei hi hman dan dik lo a ni a, a dik chu chiangkuang lo tih hi a ni. Thu mum nei hlei thei lo te, taksa dam ver vawr lo awm dan sawi nan te an hmang. Entir nan:
“I va han chiangkuang lo em, i duh dan pawh a hriat hleih theih loh a nih hi.”
“Tunlai chu ka eng lai ber nge ná pawh hre si lo hian ka thâ a tho lo a. Ka chiangkuang lo a ni ber e.”
“Hemi pawl zinga mi Pulpit tlang thlenga hman ṭhin a la awm nual a, a langsar zual chu fumfe tih leh mumal tih te hi an ni awm e. Fumfe lo tih tur a ni a, mumal lo tih mai tur. Heng ang chiho hi hai ṭhena awmze dang neia hman loh chi a ni e,” tiin a ziak a. (Upa C. Sangzuala. p-41)
Rozama Chawngthu chuan, Art & Culture leh Mizo Academy of Letters (MAL) ṭangkawpin Mizo ṭawng Seminar a buatsaih ṭuma a paper, ‘Mizo ṭawng Kalhmang leh Nihphung’ tihah, lo tel loa chiangkuang, mumal ti tea kan hman tâk zêl chungcháng hi heti hian a ziak a:
“Lo tel lova hmang turin a khingep (opposite) kan neih chuan si loh chuan a ni zawnga hman mai hi kan pi leh pute hman dan ni lo mah se, ṭawng tihhausakna chi khat chu a ni tho mai,” tiin a ziak daih thung! (Rozama Chawngthu, Seminar paper. p-5) Mizo ṭawng thiam leh mi ràwn kaite ngaih dàn pawh a inang lo thei hle, tih hi thil chiang tak a ni.
▶ Bawihsáwm leh Sáwngbáwl: Hei pawh hi kan hman pawlh nasa hle. Rozama Chawngthu chuan, “Ruang chhar a nih hian tute emaw an bawihsawtir mai ṭhin hi a dik lo. Bawihsawm tur chu a la thi lo ngei tur a ni. Thi tawh chu bawihsawm a ṭul lo; hlawm mai tur a ni a, phum tura sawngbawl erawh chu a ṭul ang,” tiin a ziak a; (Rozama Chawngthu. p-5) a fiah hle.
▶ Bih chiang thuak: “Pa Hrila thu ziah hi i’n bih chiang thuak teh ang …” tih ang ṭawngkam dik lo hman chíng hi kan awm leh zauh ṭhìn. A thuak thuak-a thil thlìr hi bih chiang a tling zolo hrim hrim. Ngun tak, chîk tak, fïr tak leh fet taka thil zir hi bih chiang chu a ni. Thil zir emaw thlìr emaw sawi emaw, a thuak thuaka tih hi bih chiang/bèl chiang a tling zo lo. Tin, a dik loa bihchiang tia ziah zawm chíng kan awm ṭhìn. Hêngho hian enchiang tiin an ziak leh duh chuang miah lo nia!
▶ Nánah/Atánah: Tûnlaiin nán/atán tih mai tùrah nánah/atánah tia sawi hriat tùr a awm leh zauh ṭhìn; a dik lo a ni.
“YMA-in mi rethei ṭanpuina atánah vehbúr khawn ni se…” ti loin, “YMA-in mi rethei ṭanpui nán vehbúr khawn ni se…” ti mai ila, a ṭawngkam a marin a dik zâwk daih.
Suffix, ah behtír hi a ṭûlna a awm lo a, ṭawngkam a ti khaw lo mai mai zâwk a ni.
▶ Tûnah leh tùn hunah: Thuhriltu ṭhenkhatin, an thu sawi uar an tum luat vàng nge, “Ka unau, tûn hunah hian i Lalpa lam i hawi loh chuan …,” tih chíng an awm leh zauh ṭhìn. “Tûnah hian,” ti mai se, eng nge a danglam viauna le? Tûn chu hun sawina a ni tawh sâ reng si a! Nimin hunah ti loin niminah kan ti mai ṭhin a. Chutiangin, nakin hunah, nichin hunah, naktuk hunah kan tih ngai bîk loh hi maw le!
▶ Zalèn leh Zalen: Hei hi chu a thlûk dàn kan hman dik loh thü a ni. Lian tih danglamna (modified form) chu len a ni. “An naute thar chu lian tak a ni; a len-zia mai chu kg li dáwna rit a ni,” tiin lian hi len (thlûkna nei lo) tiin kan ti danglam ṭhìn. Mahse, zalèn erawh hi chu engti kawng maha tih danglam theih a ni lo a; engtik lai pawha Zalèn tiin, lèn déng tiha lèn anga lam rîk reng tùr a ni.
Tlipna
Mizote hi Mizo ṭawng hmangtu kan ni a; kan theih chin china a dik thei ang bera kan hman hi kan mawhphurhna a ni. Mi thiamte zíngah pawh inhnialna te chu han awm ve bap bap ṭhìn mah se, dik chiang sa hi chu a awm a ni. Sawi tùr a la kuh ṭul mai a, hun remcháng dangah sawi chhunzawm kan tum leh dáwn nia.
Works Cited:
•Thangzikpuia, PC. Mizo Ṭawng Thu Khawchang. Gilzom Offset, 2021.
• Chawngthu, Rozawma. Mizo Ṭawng Inhnial Ṭhinnate. Samaritan Printer, 2022
• ———. Mizo ṭawng Kalhmang leh Nihphung. Seminar on “Mizo Ṭawng” org. by A&C with MAL. 15th September, 2023
• Sangzuala, C. Kohhran Ṭawngkam. Efatha Press, 2010.
• Mizo Language Committee. Mizo Ṭawng Ziah Dan. Published by Secretary, Mizoram Board of School Education. Gilzom Offset, 2022.
• Renthlei, Dr. Darchuailova. Mizo Ṭawngkauchheh leh Ziak Dan Dik. Seminar on “Mizo Ṭawng” org. by A&C with MAL. 15th September, 2023
• Kawlni, Maenga. Mizo Ṭawng Huang WhatsApp group. Accessed: 26 Oct., 2023, 7.37 a.m.
– Zirsangkima