LEMCHAN
Mizote hi saphovin ‘feature film’ an tih mai, film puitling (puitling film chu an siam mai thei e) pawh la siam ve lo, film nawi zel ang reng tak leh tawi te te siam ve thei chauh kan la ni a. Film atana lemchan (acting) kawnga kan hniam hlê lai hian kan nitin nun erawh chu lemchan a ni thung a. Hei hian changkan lohna kawngah min hruai a, hmasawnna lamah chuan ‘rih artui phur’ an sawi ang chauh kan la ni. Lemchan’ lama hnufual hle si-in a takin lem kan chang reng lawi a ni ber awm a sin!
Ṭhenkhat rawtna hi a pawmawm thui khawp mai. A vai vai chuan kan pawm diak diak dawn loh tih a chiang na a. Missionary kan tirh chhuah zawng zawng kohkir a, Mizoram chhung ngei a rawngbawl hna thawk tura rawtna hi pawngpaw hnial vak ngam chi pawh kan ni tawh lo. Sawi duh tan chuan sawi tùr a tam mai. Nu berin a fate buaipui hman lo lêka hlim sânna rawngkai néna khawtlang leh hmun dang danga rawng a bawlsan avânga an fate nun kawng dik lo an zawh tâkte an tam a.
Nu leh pa-in kohhran leh khawtlâng a lansarh theihna atana rawngbawlna hmingpu a inchhung-khur an hlamchhiah avânga an fâte kawng dik lova kal, ruihhlo leh thil dangin a tihbuai avanga khawtlânga tlangtla ta lo hi an va tam tawh êm! Hei hian Mizoram chhungkaw tin a run a ni ber a, fihlim a lawi pawh kan awm tawh meuh lo chu a nih ber hi. India ram Kristian zingah pawh inkhawm tam ber lawt lak leh ṭawngṭai uar êm êm, engemaw inhmuhkhawm a awm tawha hunserh hmang ziah kan ni chung hian kan thlen chin chu a chiang a ni.
‘Kristian ram’ ti a inchhâl ngam ve ngat si ‘ringlomi’ kan tihte ai a chhe zawk kan nihna hi kan pawm ngam lo reng reng a. Chù chu kan lemchanna dawhsân langsâr ber chu a ni. Pathian ṭih hnam anga kan inlantir mek lai hian mihring awm zât a zira khawvel nun sual leh ṭawp tak lan chhuahna HIV/AIDS vei (India rama) tam ber kan ni tih hi phat theih a ni lova. Kan inkaichhawn tamna ber pawh kawp lai neite lepchiah vâng a ni a, hetah hian kohhran rawngbawltu pawh an bang lo nasa mai tih hi ‘data’ chiang tak a awm a ni.
Chu mai a la ni lo. India ram hmun dang amite’n Kristiante tih loh tùra an ngaih zuk leh hmuam (smoking and use of tobacco products) khawih tam ber kan ni a. Chumi-in a hrin chu India ram mai ni lo, khawvêl pum huapa cancer vei tamna ber kan ni hi a ni. Sawi tùr a tam viau na a, a langsar zual chauh tarlang ta ila. Vairengte thlang lama chéng, ‘ringlomi’ kan tihte’n an tih ve ngai kan hriat loh thil tam tak, Kristian ṭha intite hian kan ti tam khawp a sin.
‘Kohhran Upa Chartin’ tih ṭawngkauchheh chherchhuaktu chu Mizo Kristiante hi kan ni. Kan thingzai rêng rêng a len zawng leh a sei zawng a tling thei ta rêng rêng lo mai a. Kan lung lâk ‘cubic lung’ kan tih maite pawh teh tling a awm tawh lohna a rei tawh. Bible-in ‘bùkna dik lo hi Lalpa mithmuhin thil tenawm a ni,’ a tihte hi chu kan mausam nasa lutuk tawh a, kan ran talhtute sa bùk a tlin ngai lohna a rei tawh. Hetiang titute hi Kristian rama chéng leh Kristian ṭha bera inchhâlte vek an ni.
Hei mai hi a la ni lo. Pawlh dal theih loh kan nei lo emaw tih tur a ni ta a. Bawnghnute pawlh dal mai a ni tawh lo. Petrol kan pawlh dal a, eirawngbawlna gas kan khawih chingpen bawk a. Hetiang hi ‘ringlomi’ kan tihte chênna state-ah a awm ngai kan hre lo. Chuti chung chuan William Shakespeare-a’n, “They are all honourable men” a tih ang mai-in Pathianni-ah chuan nalh taka inchei-in Pathian Lehkhabu leh Fakna Hlabu kuahin a khaw/veng nawtin kan la inkhawm a. Kan nitin nun tak tak erawh chu Lal Isua’n thlan pal hnawih var a sawi ang chauh a ni a - a chhung lam ṭawih rimchhe tak, a pawn lam erawh chu mawi hnai tak a ni.
A kum chiah ka hre ta lova, Press Trust of India-a ka luh ngheh kum 1997 hnu lam deuh chu a ni tih erawh ka hria. Mizorama Setan betute (Satanic worshippers) ho chet dan ka ziah chu Deccan Herald chanchinbu khan a ziaktu hming tarlangin an rawn tichhuak a. Deccan Herald copy chhuah tamna India chhim lam khawpui lian taka Mizo welfare pawl hruaitute chuan an lo helh nasa mai a. Thuchhuah hial siamin mimal takin min bei chiam mai. Mahse, an rilru kha a chiang a. Mizote lan ṭhatna chauh ziak tùrin, a bikin Mizo chanchinbumite min lo beisei a, kan mawi lohna lam chanchin chu ngawih-bopui mai turin min duh a ni. Kha khan Mizo Kristian rilru dik tak, lemchan nun ringawt um kan nihna chu a tichiang hle.
Sakhaw chungchang dah ṭha pawh ni ta ila, kan sorkarin zinmite hipna atana kalphung a duan (tourism policy) leh helama kan sukthlêk hrim hrim pawh hi a dik lo. Kan Krismas pawh khawthlangho lawm dan anga lawm a, vur tlak ve ngai lohna-ah pawh ‘snowman’ tih vel buaipui kha Krismas thlarau kan chan dan lem a ni a. Chu chiah chu zinmite hip kan tum danah pawh hian a lang. Kan tourist mikhualte thlenna atana Mizo in dik tak (typical Mizo home) ai a sapho thlenna atana an rama an chenna ai a hniam zawk sap nial nual leh vai nial nual chawhchawrawi a lo lawm ching kan ni a.
Ei leh in lamah pawh Mizo chaw leh chawhmeh lo hlui mai lova, sap deuh reuh, India chaw leh Chinese chaw ni a kan hriat thawi chawh-chaw-rawi lo hlui tum tlat kan ni. Engati nge Mizo kan nih mai lohva, an rawn mikhualna tur in leh ei-leh-in tùr pawh kan chaw, bai, tlak leh bawl kan lo hlui mai loh? Mahni hnam leh in-leh-lo bâkah eitùr chena zahpui-in hnam changkâng zawk ni a kan hriat ramdangmi leh India zinmite lakah thlengin lem kan chang a, kan zahpui-awm zawk fê a ni.
Mizo nih mai ai a changkang zawka inlantir tlat tum, choâk ai a mawi tuma ârawn chang tawn ang chauh kan ni a. Chinghne beram vun sin, lem chang leh milem mai kan ni tih tilangtu a ni zawk. Kan ram hruaitute hian mipui thlan an nih hria-in huaisen takin vote hmuh loh hlauh vanga zu khapte hi ti lo ngam phei sela chuan kan Mizo zu dik tak, zufâng, hranden zu, zupui leh a dangte hi lo chhawp thei ila an ngaihsân leh an duh zawk tùr a ni a. American leh English ho pawhin an bourbon leh scotch whisky ai-in an duh zawk ngei ang. An inchhung luma tlaitin an ei leh in theih ai chuan helai thleng thlenga lo kal ta chuan an ei leh khiat ngai loh chu an tem châk ngei dawn si a.
Zu chungchang sawi tâkah chuan kum 1985-86 khan kan thawhpui chanchinbumi pakhat leh mi dang dang India chhim lamah film festival chhim turin an rawn sawm a. Kan ṭhianpa sawi dan chuan tlai lama an thlenna hotel an pan dawnah tourist officer-in an thlenna hotel-a an lei dawn chuan a man a to si, tiin eng ang zu nge in an duh tih a zawt a. An kalpui pakhat khan, ‘keini chu Kristian kan ni a, zu kan in ngai lo’ a ti a. Kan ṭhianpa chuan kawng kama zu dawrah ama pawisa-in whisky a lei a, zu in ngai lo Kristian pa chu zanah a pindanah lo lutin in ve a rawn dil leh lawi si niin a sawi. Hei hian kan nun lemzia a tichiang hle.
Hei hi kan nihna, kan hma-ah darthlalang hung ta ila, kan lan dan tùr dik tak chu a ni. Vairengte leh Vaseitlang inkar leh Leisenzo leh Lokisuri inkâra kan thiltih, lem kan chan dan zawng zawng ngaihtuah hi chuan Mizoram pawna kan missionary-te hi helama rawngbawl zawk tura koh chhoh vek mai hi a fuh zawka ngai an awm chuan pawmsak loh ngawt chi a ni lo.
‘Khawvel zawng zawngah kal ula, thil siam zawng zawng hnenah chuan Chanchin ṭha hi hril rawh u' tih thupek kan vawn avangin kokir vek lo pawh ni ila. Tam tak kokir ta ila, HIV/AIDS vei tam ber, India rama zùk leh hmuam lam ti nasa ber kan nih avanga cancer vei tam ber kan nihna bâkah ruihhlo avang leh zu chhe in avanga kan ṭhalai leh pavalai thi nasa lutuk tal hian a zia-awm phah ang em? Hei hi ngaihtuah chiang ngam lova lem chan kan chhunzawm zêl chuan kan hnam hian hmabâk a nei lovang a, kan sakhaw vawn pawh keimahni-ah chuan a ral ngei ang. Lemchanna thuam hlipin thutak hi kan hmachhawn ngam dawn tawh em?