MELLUNG ROPUI TAK GENDER BUDGETING PHUN A NI TA

Thuhma: He article ka ziah chhan hi gender equality emaw, gender issue hrim hrim emaw lam a ni lo. Ngaihsan leh chawmawi phute hming tarlan ka duh avanga ziak ka ni a, chumi zarah gender budgeting pawimawhna leh eng nge a nih tih a tlangpui chauh tak tak ka thai lang ve chauh dawn a ni. Ram leh hnama hmasawnna tling mellung thar phun a nih hian tute vanga phun theih nge ni, engti ang takin nge tha an lo thawh tih hriat hi a ṭulna chen a awm a, he mellung thar (gender budgeting) phun a nih theihna atana a bultumtu ni ngeia ka ngaih, Social Welfare Department-a director ni ṭhin (a pension tawh) Pi Laldikkimi leh Pi Zoramthangi Chhangte, Director, Women and Child Development leh a thawhpuiten hun rei tak aṭanga an thawhrimna a lo hlawhtling ta a ni.

# India Parliament in 'Protection of Women from Domestic Violence Act, 2005' a pass theihna atana beitu khan kum 15 zet a fight hnuah chauh a hlawhtling. Nupui vuak khapna dan hi Major Act a ni a, state Assembly a pass ve kher ngai loa hman nghal theih a ni a, pass ngai chu ni se, mipa hoin min pass-sak duh lo mai thei. Mai thei mai phei chu a nia! Tin, 1786 vela British Kristian MP pakhat chuan, an rama Negro salte chhuah zalen an nih theih nan British Parliament-ah bill a pu lut tlut tlut a, dodalna leh diriamna tawrh har tak tak a tawh pawhin kum tin a pu let zel a, kum 9 a put luh hnuah British Parliament chuan "The Slavery Abolition 1853" chu a pass ta a ni. Pi Diki leh Pi Zorami te, he dan pahnih sual chhuaktute tluk zetin in hnathawh ropui tak hi Zoramin a hlawkna a tel dawn a, zahna chibai ka buk che u a ni.

#UT kan nih aṭangin vawi tam tak kan state rorelna inah state tangka hman tur ruahman/budget pharh a ni tawh a. ZPM party-in an sawrkar vawi khatna leh budget an pharh vawi khatnaa gender budget an pharha house member, opposition leh sawn lote nen lungrual taka an pawm kha Mizoram tan thil chhinchhiahtlak tak a ni satliah mai lo, mellung thar ropui tak phunna a ni.

Mizo society hi mipa khawvel a nih angin kan tualzal nun hrim hrim pawh mipate chungnun larhna a nih vangin a lawmawm lehzual a. He mellung hi hmeichhiate tan chauha phun a ni lo a, state pumpui hmasawnna a nih vangin mipate tan pawh a ni tel a ni.

A ṭobul: Sawrkar laipui chuan kum 2004-2005 aṭang daih tawh khan gender budgeting hi budget ah telh ve zel tur leh ministry-ah pawh gender budget cells nei turin a lo tih tawh a. Hmasawnna erawh a muang khawp mai. Mizoramah phei chuan nawrna a awm loh vangte pawh a ni ang a, a pawimawhzia hria, mi thiamten seminar/workshop-a paper an present ṭhin chu kan hriatna hnar a ni deuh mai a. Kan politician-ten mihringte hmasawnna kawngah gender aia hmanhmawhthlak tih an ngah vang a ni mai thei bawk a, ngaihpawimawh a hlawh zo ṭhin lo a ni. Tin, Mizo society-a gender budgeting/gender equality lamhawi sawi rik ringawt pawh hian kan hruaitu tam tak leh mipa nawlpui hian hriat chian tak tak tum lem loin, 'hmeichhe chawisanna' ang ngawr ngawrah ngaihdan an neisa a, han zirchiana eng chiah hi nge a tum tih lam an ngaihtuah lo a, ngaihdan siamsa (pre-conceived idea) an nei a, an ngaithla duh vak lo.

A tichaktu: UN Sustainable Development Goal 17: Partnerships for the Goals (2015-2030) a lo chhuah khan gender budgeting chu point no. 5 ah dah a ni ta vah mai a. SDGs hi India ram chauh ni lo, khawvel ram hrang hrangte tan goal inang a nih avangin kum 2030-ah chuan khawvel ram tin chu an goal set tihpuitlin tumin an ṭang hle hlawm a. India pawh nasa takin a ṭang a ni. Chuvangin ministry leh state department te pawhin an ngaihthah thei reng bik ta lo a. Union budget-ah te pawh budget statement hran siam a ni ta hial a. Mizoram tualṭo party ZPM pawhin policy-ah an dah a, an intiam ang ngeiin gender budget hran an pharh ta a ni.

Hmeichhiate tan remchang: Tun hma zawng khan Assembly House-ah hmeichhiate tana inthiarna hran a awm ngai lo chu mi tam takin an vei hle a, tun thlengin tih danglam a la ni lo. Tun ṭum budget session-ah CM Pu Lalduhoman a sawi chhuak a, tih ṭhat thuai a nih kan beisei thei ang. State rorelna in sanga hmeichhiate tan remchang awm loh chhan nia lang chu: he in sa tura ruahmanna an kalpui lai khan gender planning a awm lo a, gender lens (gender mit) a en a awm lo a, common man ngaihtuahin an sa tawp mai a ni. PWD lama ruahmantu (planning) te, architect lam te, engineer te leh construction firms lampanga thawkte pawimawhna a lang chiang ta a ni.

# Assembly house member-ah nauno pawmte an la ni zel ang a, nau hnute hne lai pawm tan, nau hnute pekna hmun leh nau awmnate pawh a awm tur a ni. Tin, office leh vantlang building tinah pawh naupang awmna, creche te, hmeichhe inthiarna te, rualbanlote inthiara leh an kal ve theihna tur ramp/lift te, tarte tana dawm/vawn chhan turte, etc. a awm ngei tur a ni a. Hei hi sawrkar building-ah chauh ni loin biak inah leh vantlang building zawng zawngah tih vek tur a ni.

Eng vanga gender budgeting mamawh nge kan nih?: Kan roreltuten sum hman dan tur an ruahman te, kan vantlang rorel dan te, kan chinṭhan dante leh kan kohhran thlengin an ngaihdante hian hmeichhiate leh naupang, tar leh rualbanlote nun a nghawng a. Tichuan kan budget hian hengho nun a nghawng tel tlat avang leh heng chak lo leh dawmkan ngai zawkte tana ruahmanna a ṭhat leh ṭhat lohah hian an dam khawchhuahna emaw, hma an sawnna tur leh an dikna chanvo, ram dan puiin a pekte an chan ve theih leh theih loh kha a innghat tlat a ni.

# Gender budgeting-in a tum ber chu sawrkarin ruahmanna a siamin, hmeichhia leh naupang te, rualbanlo leh kum lam upate, khua leh tui zawng zawngte mamawhna hre rengin ruahmanna a siam tur a ni. Mipa leh hmeichhiaten kan mamawh a inang lo a, hmeichhe tan chuan kawngko lam hawia zun ve mai a rem lo. Mipa leh hmeichhiate mamawh hi a inang lo va, mipa aiin hmeichhe mamawh a tam/buaithlak (complex) zawk. Nu naupai leh nau hnute pe lai, damdawi lam enkawlna leh khawi ilo kal pawha remchang siamsak an ngai, naupang tan an lo puitlin huna hriselna an neih theihna turin ruahmanna a ngai etc. chu'ng zawng zawng hre reng chung chuan ruahmanna felfai tak siam a ngai a. Khua leh tuiten a vantlang (general) piah lama a bika hmeichhia leh naupangten mamawh an neihte hre reng chunga ruahmanna hi gender budgeting chu a ni.

Gender equality: Mipa leh hmeichhiate intluktlanna kan tih hian mipa ang kan ni ve dawn tihna lam a kawk lo. Kan intluktlanna tur chu - zalen takin kan dikna leh chanvote kan chang ve thei em? Mipa ang bawkin ram leh hnam rorelnaah te, khawtlangah te, in chhungkhurah te, kan ngaihdan kan sawi ve thei em? Heng hmunah te hian thutlukna siamtu zingah kan tel ve em? Kan thu leh hla hi kan in chhung, kan khawtlang leh ramah ngaih pawimawh a ni ve em? etc. tih zawkte hi gender equality-in a tum a ni tih kan hriat a pawimawh. Mizoram ngeiah pawh inhlawhfaah mipa leh hmeichhia hlawh inang lo pek an la ni cheu a, hei lo liama hmeichhiate rahbehna a awm em ni? Equal work equal pay kan ti a ni lawm ni? Hei hi gender equality a ni thei lo, gender discrimination (hmeichhiate thlei bikna a ni). Kan sawi tawh angin hmeichhiate chu awm nem zawk an ni a, mahse inhlawhnaah an theihtawpin an thawk ve a, mipa aiin a lo thawk tlem a nih pawhin a theihtawp a chhuahnaah khan eng vangin nge a hlawh tlem bik ang? Thawk rim ṭheuh ṭheuhte chuan rights inang an nei a ni lo'm ni?

# Kan hriat ṭheuh angin hmeichiate hi mipate aiin ruhno zawk kan ni teh meuh mai. Amaherawhchu, ruhno zawk kan nih vanga hnehchhiah leh hnuaihnung zawka awm a, mahni theihna ang pawh hlen chhuak ngam loa kimki reng tur kan ni tihna a nih loh mai piah lamah, mipate nena intluktlangin kan chanvo dik tak chang ve thei turin dikna kan nei a, hmasawn turin theihna kan nei a, ram leh hnam hmasawnna, khawtlang leh chhungkuaah kan ṭangkai a, hmasawnna thlentu kan ni ve tih hriattira lantir hi a tum a ni.

# Hmeichhia te hamṭhatna tura sum ruahman (budget siam) hi gender budget a ni hranpa ngawt lo. Amaherawhchu, sawrkarin a ngaihpawimawh zawng chu budget a siam dan aṭang leh, heng budget-te hian eng tiangin nge hmeichhia leh naupangte a nghawng tih aṭangte hian a hriat theih ṭhin a ni. He gender budgeting rawn irhchhuah chhan bulpui ber chu ram pumin budget a ruahmannaah hian, hmeichhiate leh mipate dinhmun hi a inthlau hle a ni tih a hmuh theih a. India ramah hian 48% te hi hmeichhia an ni a, amaherawhchu tehfung hrang hrang aṭanga thlirin mipate dinhmun an la phak lo hle a, zirna lamah te, hriselna lamah te leh eizawnna kawngah te hmeichhiate hian mipate aia mamawh an ngah zawk avang te, awmnem zawk an nih avang te hian ngaihsak an ngai em em a, hmeichhia leh mipa rualkhai taka hmasawn tur chuan gender budgeting hi hmanraw pawimawh tak pakhat a ni tih, kan inhrilhnawn fo a ṭul tak zet a ni.

# Khawvela society tinah hmeichhia leh naupang chak lo zawk kan nih vanga humhim ngai kan nih avangin kan chanvo leh mawhphurhna dinhmun hriltu chu, ram dan te, sakhuana thilte leh hmasang atṭanga thil lo kal tawh leh thil dang dangten a siam a ni. Hmasang aṭangin mipate nen kan intluk tlang ngai lo a, ram a lo changkan telh telhin kan dinhmun a lo ṭha ve hret hret chauh a. Chu chu hmasawnna tehna tling a ni. Society-ah mihring zawng zawng hmasawnna a kairual loh chuan ram a changkang tak tak thei si lo.

- Ruatfela Nu