Good Friday Hmasa Ber Chanchin

Good Friday hmasa ber ti ila a sual awm lo ve, Lal Isua thih ni kha AD 33, Nisan ni 14 a ni. Bible-ah chuan Nisan ni 14 a ni tih chu a chuang lo va. Mahse, Chanchin Ṭha bu 4-a a chuan dan (Mathaia bung 26; Marka bung 14; Luka bung 22 & 23 leh Johana bung 18)- chuan Judate Kalhlen Kut niin Isua chu Kraws-ah an khengbet a ni.

Kalhlen Kut an hman ni tur hi Exodus hun lai aṭang khan Pathianin a lo ruatsak tawh a. Exodus bung 12 kan chhiar chuan, Pathianin Israel faten thla an chhiar ṭan hun tur thupek kan hmu a. He thupek lo awm hma chuan Israel fate chuan thla chhiar ṭan nan ETHANIM thla an hmang ṭhin a. Hetiangin:- Ethanim, Bul, Chislev, Tebeth, Shebat, Adar, Abib, Ziv, Sivan, Tammuz, Ab leh Elul.

Exodus 12:2-a chuang “Tun thla hi inṭan thla chhiar ṭanna a ni ang,” tih thupek hi Abib thlaa lo thleng a ni. Abib chu buh hmin tihna a ni. An buh chinte a hmin leh seng thla a ni. Pathian thupek angin he thla hming atan hian Nisan an lo ti ta a, Nisan chu chhiar ṭanna tihna a ni. Exodus 12:6-a a sawi ang hian Nisan ni 14 hian Judate chuan Kalhlen Kût an hmang ṭhin a ni. Chuvangin, Lal Isua thih ni chu Kalhlen Kut ni a nih avangin Nisan ni 14 a ni.

Keinni calendar hman leh Juda-te calendar hi a inmil lo a; keini calendar hmanga sawi chuan, Good Friday ni hmasa ber chu AD 33, April ni 1 a ni. Kalhlen Kut lo chhuah kum hi BC 1513 ni a chhut chhuah a ni.

Tin, Juda-te chuan ni tlak aṭangin ni an chhiar ṭan a, a tuk ni tlak thleng kha ni khatah an chhiar ṭhin. AD 33 kuma Nisan ni 14 pawh hi keini sawi dan chuan March ni 31 ni tlak aṭangin a inṭan a. April ni 1 ni tlakah a tawp ang.

Kan Lal Isuan hemi ni a hman dan hi a rapthlak hle mai. March ni 31 tlai lamah chuan Isua leh a zirtir hote chuan Kalhlen Kut chawhlui an kilho laih laih a. A tir lamah chuan mantirtu tur Juda pawh chuan a thil tum ruk, tangka 30 hlawha a zirtirtu mantir a tum chu Isua'n a hre lo emaw tiin lungmuang takin chawhlui kilnaah chuan a tel ve a. Juda hian chawhlui an kilho hma hian puithiam lalte a lo intiam rualpui diam tawh a, mantirna hlawh tur tangka 30 pawh chu a lo têlsa vek tawh a ni. Mahse, Pathian engkim hretu chuan a thil tihruk chu a lo hre vek mai si a. Chaw an ei lai chuan Isua'n a chawthleng zenpuitu ngei chuan a mantir dawn a ni tih thu a sawi ta mai a. Chu veleh Juda chuan hmel dur tak puin a chhuahsan ta a ni.

Juda-te chuan kalhlen kut chaw atan hian Beram sa rawh hmin leh chhang dawidim telh loh an ei ṭhin a. Heta chawhlui an kilhonaah pawh hian Lal Isua chuan a chunga thil thleng tur chu hre lawkin, chhangte chu a han la a, a phel a, zirtirte hnenah a pe a “La ula, ei rawh u, hei hi ka taksa a ni,”, te a han ti a. Tin, no a la a, lawmthu a sawi a, an hnenah a pe a, “In zain in rawh u, hei hi ka thisen, sualte ngaihdam nana mi tam tak tana chhuak tur, thuthlunna chu a ni,” te a han ti zui leh nghal a. Kalhlen Kûtah hian red wine an in ṭhin a, no pali an inpe kual ṭhin a ni.

Chutiang boruak ngui tak mai karah chuan Lal Isua chuan hmangaihna thute a han sawi a. A sawina aw rite chu lungngai aw a va ni dawn teh lul em! An hotuin lungngai tak maia chutianga a han ti ta mai chu, zirtirte pawh chu an ngui ve nghiai ang tih a rinawm.

“Thupek thar ka pek che u hi, inhmangaih ula; keiin ka hmangaih ang che u hian nangni pawh inhmangaih ula, in inhmangaih chuan mi zawng zawngin chu mi-ah chuan ka zirtirte in ni tih an hria ang,” tih thute a han sawi a. Marka ziak kan chhiar chuan, Isua leh a zirtirte chuan hla te an sa ho a ni tih thute kan hmu a. Bible hian eng hla nge an sak tih chu a sawi lo va. Kalhlen Kûta an hla sak ṭhin chu Sâm 113, 114, 115, 116, 117 leh 118 te hi an sa ṭhin a ni.

Hlate an sak zawh chuan an chhuak a, Kidron lui ruam an kan a. Olive tlangah an kal a. Olive tlangah hian Gethsemani huan an tih chu a awm a. Huan nuam tak a ni a, a hma lam pawhin he huan hi Lal Isua leh a zirtirten len nan an hmang ṭhin. Hemi zan hi chuan Isua chu a lungngai a, “Ka rilru a lungngai em em a, thihna khawp hial a ni,” te a han ti a, amahin a kal hrang a, a ṭawngṭai a, a chunga thil thleng tur chu pumpelh te pawh a duh rum rum mai a ni.

A khawlh mang e maw! A pumpelh chuan keini ho chu chhandam lohvin kan awm mai dawn si. Chu chu a ngai ngam bawk si lo. Aw a hmangaihna hi a va thukin sawi thiam a va har em! A hmangaihna hmutute chuan “Aw hmangaihna sawi thiam ila Nazareth Isua ngei kha,” lo ti vawng vawng tur an lo va ni em! Gethsemani huanah chuan lungngai em emin a tlaivar a. A ziritirte lah chuan venpui nachang hre lovin, keiniho ang mai hian an lo mutthluksan lawp lawp mai bawk si.

April ni 1, zing khawvar dawnah chuan a mantu tur Rom sipaite chu an lo kal ta khup khup mai a. Puithiam lal leh pharisai-ten an rawn zui a, Juda chuan hma a hruai a. A zirtirtu chu fawpin a mantir ta a.

Lal Isua chu an phuar a, a kut te pawh an hnungkhirh ngeiin a rinawm. An bêng a, chilte an chhak a, nuihza siam nan an hmang a, an nam dawt dawt a, tihelna tinrengin an cheksawlh ta a ni.

Puithiam Lalber Kaiapha puzawn, Anna hnenah an hruai phawt a, ani chuan phuar chungin Kaiapha hnenah a tir a. Kaiapha chuan thu tam tak zawtin a lo chhuahchhal a.

Kaiapha compound Chhûng hi Judate High Court (Sanhedrin) rorel nan an hmang ṭhin a. He High Court Judge atan hian, Pharisai te, Sadukai te, Puithiam Lalte, Lehkhaziaktute, Juda ho puipate zinga mi thlankhawm 71 lai an awm a. An Chief Justice chu Puithiam Lal ber Kaiapha a ni. He High Court (Sanhedrin) lo chhuah ṭanna hi Number 11:16-ah kan hmu a. Judate chuan Sanhedrin hi an ngaisang em em mai a ni.

Sanhedrin rorel dan pangngai ang chuan Zirtawpniin rorelna an nei ngai lo. A chhan chu a tuk chu an Sabbath niin rorelna thuchhuak puan a thiang lo a ni. An dânah chuan, thu chhuak chu thiam loh chantir thu a nih chuan hrem tura tihte chu hrem nghal tur a ni si a, chu chuan Sabbath serh a tibuai ṭhin a ni. Hei vâng hian Zirtawpni chuan Sanhedrin rorelna an nei ngai lo.

Lal Isua chunga rorel tur a han nih meuh erawh chuan, an puithupui em em ṭhin Sanhedrin rorel ṭhin dante pawh chu an bawhchhe ta rem rum mai a ni. Sanhedrin chuan Zirtawpni zing ni chhuah hmain Isua chungthu chu an rel peih vek a, thiam loh an chantir a ni. Sanhedrin-in thiam loh an chantirna chhan chu Pathian fapa ka ni a ti hian Pathian a sawi chhia a ni, an ti a ni.

Sanhedrin hmaa thiam loh a chan hnu chuan, Lal Isua chu Judai ram awptu Roman Governor Pilata hmaah an hruai a. Pilata hi thi tura thupek pe theitu a nih avangin, Juda-te chuan an duh anga thupek chhuah turin Pilata chu an nawr a. Mahse Pilata chuan thihna khawp sual tia a hriat loh avângin Isua chu chhuah a duh a. Mahse Judate a hlauh avângin a chhuah mai ngam si lo. Thil a han zawh aṭangin Isua chu Galili ram lam mi a ni tih a han hre chhuak a. Galili ram chuan Governor (ram awptu) hran, Heroda a nei a. Heroda chu Juda-te kût lai a nih avângin Jerusalem-ah a awm ve a. Pilata chuan Isua chu Heroda hnenah a chungthu a lo ngaihtuah atân a tir ta a.

Heroda hian Isua thil mak tih chanchin te a lo hriat tawh avângin a hnenah an rawn hruai ta mai chu a lawm hle a. Thiltih mak hmuhte pawh a lo beisei a. Mahse, Isuan a thil zawhte chu ṭawngkam khat tê pawhin a chhang lo. Heroda chuan nuihza siam nan a hmang a. Ṭhui loh puan senduk a sintir a, puan senduk sinin Isua chu Pilata hnenah a tir kir leh ta a.

Pilata chuan Isua a chhuah theihna dân tur a han zawng ngial a. A nupui lahin chhuahtir turin a lo nawr ve chhen mai bawk nen. A chhuahtir mai chuan Pathian thuin a lo sawi lawk chu a thleng kim dawn si lo. Juda-te lah chuan “Kros-ah khengbet rawh”, tiin an lo au dual dual mai si. A tawpah Pilata chuan hemi lakah hian ka fihlim a ni tih entir nan a kut a sil zawhin Isua chu Juda-te hnenah khenbeh turin a pe ta a.

Kalhlen Kût lai a ni avângin Juda-te chu Jerusalem-ah an pungkhawm a, an tam em em mai a, an ri luih luih mai a. Isua an khenbehna tur thing kross an siam a, an phûr em em mai a. Kros an siam zawh chuan Isua an phuarna leh a kut hnungkhirh chu an phelhsak a. Amah an khenbehna tur Kros rit tak chu an puttir a, Golgotha tlâng an panpui ta a. Isua kros pu lai chu Rom sipaite chuan savun hruihrualin an vaw ṭhuai ṭhuai a. Rit a ti lutuk leh a chau lutuk chu a han tlu vei ṭhin. A va han lainat thlak tehlul êm. An sawisak retheih luattuk avâng chuan amah chuan a pu thleng zo ta lo a, a putpuitu atân mi dang an tir ta hial a nih kha. Golgotha an thlen chuan, a silhfente an hlihsak a, Kros-ah chuan an khengbet ta a ni. Isua khenbeh a nih hnu hian Golgotha hmun hi Kalvari tlang tih a lo ni ta a ni.

Isua an khenbeh hun chiah hi zing dar kua a ni, A kros bulah chuan a nu leh a nû laizâwn Mari bawk (Klopa nupui) leh Mari Magdalini te chu lungchhe taka ṭap ṭap chungin an ding hlawm a, Isua chu a tuihal êm êm mai a, a tuihal thute a han sawi lahin Uain thurte an pe lehnghâl a. Chhun dar 12 a lo rik chuan Isua chu ring takin a au chhuak a, Sâm 22:1 thu “Ka Pathian, ka Pathian engah nge mi kalsan? Engah nge mi ṭanpui turin I hlat em a, ka rumna thute aṭanga I hlat le?” tiin a au chhuak ta a ni. Khawvel pumpui chu a lo thim ta vek a. Judate Biak In puanzâr chu a laiah a thler thla ta phawk a. Isua chu aw ring takin a au va, a thi ta a. A thih hun chiah hi chawhnu dâr 3 a ni.

Hemi ni a khawvel lo thim ta hi mi ṭhenkhat te chuan Ni âwkin a lem vang a ni ang an ti a. Mahse, hei hi an chhût ngun loh vâng a ni. Ni awklem lo thlen theih hun hi thlathar det hlim tê-ah chauh a ni. Lal Isua an khenbeh ni, Nisan ni 14 hi thla bial lai a ni, thla det tirh lai a ni lo. Chuvângin Ni awklem a awm thei lo. Khawvel pumpui lo thim ta mai hi Pathian ropuina tihlanna leh Lal Isua sunna atân a ni zawk.

Chanchin Ṭha Johana ziak kan chhiar chuan, Isua khenbeh nia mi sual pahnih an khenbehte keruh an tih tliah thu leh Lal Isua keruh tih tliah a nih loh thu kan hmu a. Hei hi mi tam tak chuan a vang leh chhan kan chhût ngai lo. Mahse , thil awmze nei tak mai a ni. Pathianin thisen hmanga chhandamna (tlanna) a lo buatsaih dan hi a mak khawp mai. BC 1513-ah khan Israel fate, Aigupta-ho lak ata a chhanchhuah nan Nisan ni 14-ah beram thisen a lo hmang tawh a. Chu tlanna beram an talh chu a ruh titliak miah loa puah tur a nih thu Exo 12:46-ah kan hmu a. Chumi hnu kum 1546 lai mai a ral hnuin, AD 33 Nisan ni 14 vekah mi tin ta tur tlanna chu Isua thisen ngei hmangin a rawn siam leh ta a ni. Kalhlen Kûta tlanna beram ruh a titliak lo ang bawkin, Isua pawh chu a ruh tihtliah miah lohvin a thi a ni.

Isua ruang chu, Arimathai khuaa mi Josefa chuan Pilata phalna lain a hlawm a, phum turin a kalpui ta a. Isua ruang phumnaah hian Pharisai te zinga hotu pakhat, Nikodema, Lal Isuan I piangthar tur a ni tia thu a lo hrilh kha a tel ve a ni. Tel rimtui te a rawn keng a, Isua ruang chu tel rimtuia an chulh vek hnuin puan zaisin nem hmangin an tuam a. Thlan thar diai, tuma ruang la zalh ngai lohnaah chuan an zalh ta a. Rom sipaite chuan lung lianpui hmangin tuma luh theih lohna turin thlan chu an khar a. Thlan kawngka bulah chuan Rom sipaite chu ngun takin an duty a.

Heng ka han sawi tâk te hi GOOD FRIDAY hmasa ber nia thil lo thlengte chu an ni. GOOD FRIDAY hi kan LALPA ISUA lungngaihna ni a ni. Gethsemani huanah khan, “Ka rilru a lungngai em em a, thihna khawp hial a ni,” te a ti a. Luka ziak kan chhiar chuan a lungngaih vângin a thlan chu thi far lian tak angin leiah a far a tih thute kan hmu a ni. Good Friday hun hi kan Lalpa lungngaihna hun a nih avângin, amah ringa zuitute chuan tun hma aṭangin a lungngaihnaahte lungngaihpui a, a tuarnaahte an tuarpui ve a ni tih entir nan chaw ngheina hun atânte an hmang a. Kraws lera tuihâl taka a tuarnate hre rengin lungngaihna hunah hian tuisikte pawh an in lo a ni.

A ni lah tak a, kan hmangaih tak maite hian hrehawm rapthlak tak mai an han tuar hian tuarpui lova lo awm ve ngawt hi theih pawh a theih loh. Taksain tuar lo mah ila rilruin a tuar lo thei lo. Chuvangin, amah hmangaih tak taktute, khawvel puma Kristian tam tak chu he lungngaihna ni champhaah hian an lungngai tak zet a ni. Engmah ei lo leh in lovin an awm ṭhin. A thih nia ruai ṭheh te phei chu an tam lo kher mai. Ngun taka Lal Isua tawrhnate ngaihtuahtu tân chuan Good Friday ni hi lawmna nia hman zawng a harsa a ni.

Amaherawhchu, Good Friday hmasa ber nia thil lo thleng avâng hian kan tân chatuana nunna kawng chu a lo inhawng ta zawk a ni. Isua ringtute tana lawmna ni tur chu a thawhlehna ni hi kan tan ni lawmawm chu a ni.

- WG CDR Lalnghinglova (Retd)