Tunlai India rama sakhaw zalenna dinhmun

India ram pumpui aṭanga tehin kan chenna state a kilkhawr avang leh kan chetvelna hmun a zau loh avang pawh a ni thei a, khawvel chu sawi loh kan ram pumpui dinhmun pawh kan hre tam lo fo. Ram kalphung inthlak danglam erawh chuan min rawn nek ṭhin a, nasa zawka min rawn sut hun pawh a awm dawn a ni. Chuvangin, Lalpa Isua Krista ringtute leh Chanchin Ṭha hril ngai pawimawh tan chuan tunlai thil awmzia hriat zel hi a pawimawh hle a. Ṭawngṭaina bakah kan theih anga kan ṭan ho theih nan kan hriat tura ṭha thil ṭhenkhat han tarlang ila.

India ram chhunga tihduhdahna

India ram Danpui (constitution) ah sakhaw zalenna thu (secularism) hi a inphum tlat a. Chumi awmzia chu mi tu pawhin ama duh thlan sakhua a be thei a, a hril thei. Chuti chung chuan sakhua avanga tihduhdahna erawh a reh mawh hle. A tuar nasa ber Muslim ho hian Hindu firfiak ho kut vawi tam an tuar tawh a, nunna meuh pawh an chan phah zing ta hle; chumi karah Kristiante pawh kan bang bik lo.

Kan state-ah hian tuar tam rih lo mah ila, state dang tam taka Kristian ten tihduhdahna an tuar mek a. India ram hmun tam takah an duh ang takin Pathian chibai buk leh Chanchin Ṭha hril hna hi an ti thei tawh lo. Hetiang thil tha lo hi eng sorkar hnuaiah pawh thleng thei leh thleng fo a nih laiin thil pawi tak chu, tunhnaiah hian tihduhdahna hi a zual ta tlat a. Kristian tihduhdahna zir chiangtu Open Doors-ten tihduhdahna nasat dan an tehna angin kum 6 hmalam khan khawvel pumpuiah India ram hi 31-na a ni a, kum 2016-ah 15-naah a chho va, 2017-ah chuan Top 10 kai tepin 11-na a rawn ni chho ta a ni.

Evangelical Fellowship of India-a an General Secretary Vijayesh Lal-a sawi danin nikum 2017 chhung khan Kristiante chunga hleilenna bik an chhinchhiah chu tum 350 a ni a. Chu chu kum 2014-a BJP sorkar hma dinhmun nena khaikhin chuan a let thum aiin a tam a ni. Kum 2008 kuma Kandhamal, Odisha hmuna Kristiante suatna thlen hnua a tam ber tum chu nikum (2017) kha a ni nghe nghe.

Muslim-ho pawh hi a thi nasa malh malh hle, kum 2014 khan hlei lenna tum 561, thi 90; 2015-ah tum 650, thi 83; 2016-ah tum 703, thi 83; 2017-ah tum 822, thi 111 an awm thu Ram Puniyani-a’n saddaq.com website-ah a sawi. Hetiang lama thu lakhawmtu IndiaSpend-in an report danin kum 2012 aṭanga 2017 chhungin bawng talh vanga tuartu chu mi 78 an ni. He thil thleng zawng zawng zinga za-a sawmkua leh pasarih (97%) chu kum 2014 aṭanga BJP sorkar hnuaia thleng a ni a, an sorkar hma kum 2012 leh 2013-ah chuan thil thleng tum khat ve ve chauh report a ni. Sorkar record, India ram rorelna sang Parliament-a zawhna leh chhanna aṭanga a landanin BJP sorkar hnuaiah kum 2014-2017 chhungin sakhaw kaihhnawih tihduhdahna leh hleilenna hi tum 2920 a thleng a, thi 389 leh hliam 8890 zet an awm a ni.

Eng vang nge?

India ram zalen tak ṭhinah hian mi ṭhen­khat chu an zalen ta lo hle tih a lang a, sakhua ang zawnga innekna a nasa zual ta hle a; tunhnaiah a nasa zual a ni tih pawh kan thu sawi khian a tarlang. Eng vang nge, engtia hmachhawn tur nge tih hi kan ngaihtuah fo a ṭul ta hle mai.

India ram hi Hindu sakhaw bia tamna ram a ni a, a ram pumpuia mi 79.8% te hi Hindu an ni. Hindu sakhua hi a nihphung leh a zirtirna rengah dawhthei tak, zau tak, mi zawng zawng huap ni thei, rinna eng ang pawh pawm thei khawpa zau a ni. Heti a nih avang hian tam zawk ngiang mahse, sakhaw dang betute tan hmun an phal zau hle thin. Amaherawhchu, Hindu nihna leh Hindu culture uar tumna leh midangte hnawksak tihna ngaihdan Hindutva an tih mai hi India-in zalenna a hmuh hma daih aṭang tawhin mi ṭhenkhatin an tuipui a, an zirtir a, tunlai hunah phei chuan kan ramah hmun lailum a chang titih ta; Hindu sakhua zui ve loten buaina leh harsatna tam tak kan tawk ta mek a ni.

Ram pum huapa thil han sawi dawn hian, khawtlang dinhmun hriltu ber pakhat a nih miau avangin politics hi thil sawi loh theih a ni lo va. Heng thil kan sawi hian party politics kan buaipui tihna a ni lo. India rama political party-te hi thuang hnih a then phawk theih dan a awm a. Sakhaw thiltiha inrawlh vak lo, sakhaw zalenna kalpuitu pawl (secular parties & organizations) an awm laiin sakhaw thil politics-a kaihluh tum tlat, sakhaw dang nekchep hreh lo pawl (communal parties & organizations) an awm bawk a. Hindutva tuichilhtute hi he pawl zinga a hnuhnung zawk hi an ni.

Hindutva

Hindutva chu ‘Hindu-na’ tihna mai a ni a, a awmzia erawh chu ‘Hindu-na tarmit aṭanga khawtlang leh ram kalphung thlir a, chutiang taka kalpui tumna’ tihna a ni mai awm e. He ṭawngkam hmang hmasatu V. D. Savarkar-a chuan India mi nihna hi Hindu nihna nena thuhmun rengah a ngai a, a ngaihdanah chuan Hindu chuan India ram hi a thlahtute ram a ni tih a pawm a. India ram aṭanga zi chhuak ngei sakhua hi a sakhua atan a pawm a, India ram nunphung (culture), ṭawng, dan, custom, thawnthu leh chanchinte hi ama ta angin a en ṭhin. Chumi ang chuan Jain, Buddhist leh Sikh ho chu Hindu angin a ram mi tak tak angin a ngai thei a. Mahse, Muslim leh Kristiante erawh India ram hi an ram thianghlim (Holy Land) anga an hmuh ve theih loh avangin India mi tak tak tling zo lovah a ngai a, “An duhna leh rinawmna chu ramdangah daih a ni,” a ti a, “An ram thianghlim chu Arabia emaw, Palestina emaw a ni a, an sakhaw chanchin leh an ngaihtuahna leh an ngaihsan zawngte chu he rama mi hi a ni lo. An khaw hawi leh an hming zawng zawngte hi ramdang thilin a pawlh vek avangin an (ram) hmangaihna chu thenin a awm,” a ti a ni.

Hindutva ideology chhertu dang M. S. Golwalkar-a pawhin Hindu nihna leh India mi nihna hi a ngai kawp tlat a, “Hindustan chu Hindu ram a ni a, chu chu Hindu hnam (nation) ropuina tur ram awmchhun a ni,” a ti. Ani hian India mi nihna hi India rama pian leh khawsak vang (territorial nationalism) ni lovin Hindu nihnain a ken (cultural nationalism) angin a zirtir ṭhin.

Golwalkar-a ngaihdanah chuan India ramah Hindu ni lo tan hmun a awm lo, “Ram pawn mi (Hindu ni ve lo a sawina) te tan chuan kawng hnih chiah a awm: he hnam tihphungah inhnimphum ve a, a zahngaihna hnuaia nun an zir ve emaw a nih loh chuan he ram hi an chhuahsan mai tur a ni. Ram pawn mi (Hindu ni ve lo a sawina) te hian Hindu culture leh tawng an lak a tul a, Hindu sakhua an zah a tul a, Hindu hnam leh nunphung an chawimawi a tul a, Hindu hnama an intukluh a ngai. Chumi chu an thei lo a nih a, he ramah hian an la awm ve duh a nih si chuan Hindu ram leh hnam lakah an inphahniam a tul a, engmah an hauh ve a thiang lo va, duhsakna engmah an beisei a thiang lo va, duat bikte phei chu sawi chi pawh a ni lo, he ram mi dik takte (Hindu a sawina) nihna leh chanvo ang chan ve loh an inhuam chuan he ramah hian an awm thei ang,” a ti hmiah mai a ni.

Hindutva chuan, India ram hi hmasang aṭanga Hindu ram bik niin a ngai a. He rama sakhaw dang zuitu awmte chu India mi nihnaa nghet tak tak lo vah a ngai bawk a. India ram chu Hindu culture rilrema kal tur niin a ngai a, Hindu sakhaw zui lo te pawh Hindu kalphunga inhnimphum vek turin a beisei a ni. “Hindu luipuia luan khawm vek tur, Hindu ram din tur,” tih hi an thu rolum a ni ber mai. Chuvangin, he Hindutva ideology (ngaihdan) ruihchilhtute chuan sakhaw dang zuitute leh an zirtirna hi hnawk an ti a, India ram hmasawnna tithuanawptu ang hialah an ngai a ni.

Hetianga thil kalpuitute chu Sangh Parivar an ti a, tunlai hian hian India ramah an larin an chak hle.

Sangh Parivar

Sangh Parivar chu ‘Rashtriya Swayamse­vak Sangh (RSS) chhungkua’ tihna a ni ber a. RSS hi kum 1925-a Dr. Keshav Baliram Hedgewar-a din a ni. Sipai inenkawlna ziarang pu, Hindu cultural organization a ni. He pawlin a tum ber chu Hindu culture chawisan a ni a, Hindu mipa chauh vin zawm theih a ni a, a zawmtute hi a tlangpuiin hnam tha (upper caste) lam an ni deuh ber. Social organization pangngai anga an inchhal avangin politics chu langsar takin a khel lem lo, amaherawhchu, a member-te chu political party-ah nasa taka inhnimphumte an ni fur thung.

A hun hmasa kum 20 chhung vel chu he pawl hian hriat a hlawh lo hle a, Mahatma Gandhi thattu kha an pawl zinga mi nia hriat a nih avangin kum 1948 khan Congress sorkarin RSS chu dan pawnah a hnawl (banned) a. He pawl dinchhan, an constitution-a inziakah chuan ‘Hindu sakhaw betu chi hrang hrangte zingah inṭhendarhna a awm zel loh nan’ tihte, ‘Hun kal tawha Hindu culture ropuizia inzirtir’ tihte a tel. A dintupa hian pawm dan nghet tak a nei a, “Hindu culture hi Hindustan (India) nunna thaw a ni a. Hindusthan hi humhim a nih dawn chuan Hindu culture kan vulh lian tur a ni,” tiin.

RSS official website rss.org-a an ‘Vision and Mission’ (Hmathlir leh Hnapui) tarlanah chuan ‘sakhaw zalenna’ (secularism) bakah Hindu sakhua aṭanga sakhaw danga inlehna (conversion) te chu hnam inpumkhatna tichhetu anga sawi a ni a. Kristianten an sakhuaa midangte an la lut thin pawh ram tithuanawptu anga sawi a ni bawk. Sangh Parivar chhungkua-ah hian member pawl engemawzat an awm a. Chung zingah chuan Vishwa Hindu Parishad (World Hindu Council) chu sakhaw lama a hmachhuan a ni a, politics lama a kutke erawh Bharatiya Janata Party (Indian People Party) a ni thung.

Bharatiya Janata Party (BJP)

BJP hi tunlaia India ram sorkarna chelhtu leh state tam taka sorkarna changtu a ni. Ram hmasawnna lam vei tak sorkar angin a inlan tir mek a. Amaherawhchu, he party nihna dik tak chu a chunga kan sawi Hindutva tho khi a ni a; hei hi anmahni pawhin an zep hauh lo. An party official website-ah chuan BJP chu Sangh Parivar member langsar ber a nih thu leh RSS-in a chawm nun a nih thu tarlan a ni a. “BJP chuan Hindu nihna leh Hindu culture hi India hnam leh khawtlang innghahna pui ber a ni tih a hai ngai lo,” tiin an tarlang.

BJP hi political party an nih avang leh inthlan an hmachhawn a ngaih avangin voter-te hmaah RSS ruhkawl ang teh khawla inzawrh chhuah an hreh thin a. Amaherawhchu, an innghahna Hindutva thu lairil erawh an thlah hauh lo. Voter-te rilru hmin a tul si avangin an mi ropui V. D. Savarkar-a te, M.S. Golwalkar-a te, K. B. Hedgewar-a te thu awmkhauh pui pui chu mipui hmaa vawrh chi niin an hre lo nge, a aia nem deuh zawk Pandit Deen Dayal Upadhyaya-a thuziakte chu mipui hmaa an vawrh ber a ni ta a. Upadhyaya thuziak ‘Integral Humanism’ phei chu an innghahna ber (philosophy) atan an pawm a; BJP website-ah pawh chiang takin tarlan a ni.

Nem deuh zawka ngaih Upadhyaya-a pawh hian India ram chuan ‘Bharatiya Culture’ a zui a ṭulin a hria a, “India ramah hian culture pakhat chiah a awm... Muslim leh Kristiante tan culture dang a awm chuang lo... sakhaw dangte pawh he culture luipui rual hian an luang ve mai tur a ni... lui khata kan luan za loh chuan ram pum inpumkhatna leh tanrualna a awm dawn lo... Indian nationalism hi kan vawng him dawn a nih chuan chu chu a kawng awmchhun a ni... he luia luang ve thei lote chu a ram mia ngaih theih an ni lovang,” a ti.

BJP hian India ram pumpui hi Hindu tarmit aṭangin a thlir a, Hindutva kawng zawh zel chungin India ram hi Hindu saihlumah an hrual mum mek a ni ber mai! A nihna takah chuan India mi nihna thua an ngaihdan leh keiniho ngaihdante phei chu chhim leh hmar ang maia thil inpersan a ni.

Heti a nih avang hian BJP leh Sangh Parivar-te hian policy danglam tak, anmahni pawhin vote zawnna kawngah phei chuan an thehlar duh lutuk loh an nei nual a. Chung zingah chuan India Constitution ziah that a, Preamble-a ‘secular’ (sakhaw zalenna) paih te, Uniform Civil Code (sakhaw tinte dan pakhat hnuaia dah) hman te, Ram Temple sak (Muslim-ho biak in Babri Masjid hmuna Hindu temple sak) te, Indian history ziah dan tihdanglam te, bawng talh khap te, sakhaw inleh khapte pawh a tel a ni.

Kristianten eng rilru nge kan put ang?

He zawhna pawimawh tak chhanna hi kan ngaihtuah a ngai ta a ni. Pathian Ram zau zelna tur dal thei chungchangah te, mihring dikna chanvo humhalh chungchangah te, zalenna humhim chungchangte hi kan ngaihtuah ṭhin a ṭul ta hle. Ṭawngṭaina leh a theihna kawng apianga ṭan la thar turin infuih ila. Inthlang ram kan nih angin kan chanvo hlu tak hmanga roreltu kan thlan a ṭul leh ngei dawn. Zau zawkin thlir ila, therhlo hmanga min thlemtute bawh ruak ruak lo tur leh rilru fim tak hmanga duh thlang ṭheuh turin i infuih sauh sauh ang u.

- RE Ralte