AW HMANGAIHNA SAWI THIAM ILA!
Hmangaihna rah chhuah...
Taj Mahal sakna atana an sum hman ral zawng zawng hi India pawisain Tluklehdingawn 52.8 vel niin an sawi a, kum 1623 aṭanga kum 1653 (Kum 30) chhung teh meuh sak niin a san zawng hi metre 73 (240 ft)-a sang niin, ram 17 hectares (42 acres) zet a awh a. Khawvela thilmak pasarih an thlan chhuah zinga lang phak, hmán aṭanga tun thlenga ngaihhlut, tunah phei chuan khualzin tlawhtu kum tin mi maktaduai 10 dawnin an tlawh ziaha chhût a ni.
Mughal lal ropui Shah Jahan khan Agra, Uttar Pradesh khawpuiah a hmangaih em em a, nupui Presian Lal fanu Mumtaz Mahal-i’n an fa 14-na Gauhara Begum a neih laia a boral avanga amah hriatrengnan Taj Mahal a khawr pum, khawvelin kan hria. Mahse khu Taj Mahal, Mizote pawhin a bula kala a chhip zuma kuta khài ang taka thla kan lak ziahna khu a lo irh chhuah chhan kan ngaihtuah ngai lo. Khu thlan ropui khu mi retheite kutchhuak an tia sin! Khutiang khawpa thlan ropui a din chhan chu 'Hmangaihna' vang a ni.
Mughal lal ropui aia ropui Manjhi
Mughal lal ropui Shah Jahan aimaha ropui ka tih hial zawk a awm. Thingtlang khaw kilkhawr leh hnufual tak, Khawtlang hruaitute pawhin hnam hnuaihnung leh hnam ṭha inthliar nasa taka an kalpuina, bungraw pakhat ang leka hmeichhiate an ngaihna hmun, Bihar state-a Gaya bulah chuan khaw te tak te Gahlaur Ghati a awm a. He khuaa mi rethei tak takte hian an ni tin mamawh chakkhai lam turin Attari leh Wazirgunj block inkara tlang chhengchhe bakbahai zet chu an paltlang ngei ngei a ngai a, an tan harsatna nasa tak a ni.
Gahlaur ah hian mi rethei, lo neia ei zawng, mahse rilru dik pu, Chenna in pawh nei lo, sum leh pai tlachham tak ni mah se, mi dangte hmangaihna nei mi a ni. Chu chu Dashrath Manjhi, a hnuah India ram leh khawvelin 'The Mountain Man' an tih huai huai chu a ni. Manjhi hian kum 1956 khan kum 7 zet, Dhanbad coal mine-a rim taka a thawh hnuin an khua Gahlaur-ah a let a. Hemi ṭum hian an khaw nula, Falguni Devi nen an inngaizawng a, Falguni pa chuan a fanu chu Manjhi te ang hna mumal nei lo nupui atan chuan a phal ikhaw lo. Mahse a tawpah chuan an inru ta tho a. Harsa taka khawsa chhovin fapa an nei a, kum 1960 khan Falguni chuan nau a pai leh ta hlauh.
Falguni chu raipuar kawh luah tawh chungin tlanga a pasal hnathawk chaw pe turin ni tin tlangah a kal a ngai a. Ni khat chu a che sual ta. Falguni chu chu tlang chhengchhe zet maiah chuan thui tak a lum a. A nupui chet sual thu chu Manjhi an han hrilh a. A nupui hliam na tak tuar, thisen nena inchiahpiah nuai chu an awmna aṭanga damdawi in hnai ber, Wazirganj a panpui ta a. Chu tlang chhengchhe zet mai avang chuan damdawi in thleng turin Km 70 zet mai an zawh a ngaih avangin a hliam tuar lovin kawng lakah a boral a, mahse a nupui, Falguni hian fanu a hrinsak hman hlauh.
Manjhi chu a rilru a nain, a tuar thiam lo kher mai. Chu tlang, a nupui chet sualna leh thihna thlentu, Gahlaur khaw mipui harsatna thlentu Gehlour Mountain, feet 300-a sang chu mi tinin awlsam zawka an kaltlang theih nan Hmangaihna avangin rawt tlang a tum ta a. Tlang rawt tlangna tur hmanraw mamawh Thirkhen (Chisel) leh Tuboh leina tur sum leh pai engmah a nei lo va, chumi lei nan a Kel vulh lai a hralh hial a ni. Khaw mite leh a nu leh pate pawhin chuti ang thil atthlak chu ti lo turin an ti nasa hle.
Tlakchhamna, taksa damlo, harsatna leh buaina hrang hrang tam tak paltlangin kum 22 (1960-1982) chhung teh meuh chhun zan zawma a beih hnu; a tawp a tawpah tu m'a puihna dawng lovin, mi nuihzat hlawh chungin kawngpui feet 360-a thui, feet 30-a sang, feet 30-a zau a lai tlang ta ruah mai a. Kawngpui a laih tlang avang hian a hmaa tlang an helna ṭhin chu Km 55 zetin a tawi ta a ni. Atri leh Wazirganj inkar km 50 zeta thui chu km 15 leka hnai a ni ta.
Gahlaur khaw naupangte'n an sikul thleng turin Km 3 lek an kal a ngai tawh a, Wazirganj-a damdawi leh chakkhai lam tur pawhin awlsam téin an thleng zung zung ta. Manjhi hmangaihna vanga a lamlian sial chuan an khua mai ni lo, Gahlaur khaw chhehvel khaw 60 chuangin ṭangkai takin an hmang bawk.
Manjhi thiltih hian sorkar beng a lo thleng a, a hnathawh lawmmanah ram an pe a, mahse ani chuan chu a ram pawh chu damdawi in sakna atan a donate leh a, a thiltih avang hian chawimawina emaw lawmman emaw a phut let ngai lo. Hmangaihna pasalṭha, mi huaisen leh tumruh chu ni 17, August, 2007 khan kum 73 mi niin, AIMS, Delhi-ah Phing (gall bladder) cancer avangin a ṭhat lai hun zawng zawng chu tláng (Gehlour Hill) ah a hman ral hnuin, Manjhi chu a hmangaih a nupui Falguni hnenah a chawl ve ta a ni. Bihar sorkar chuan ropui tak leh zah takin vuina hun an hmang a. Kum 2011 khan sorkar chuan he kawng Gahlaur leh Amethi inkar hi 'Dashrath Manjhi Road' (Dashrath Manjhi Path) tiin official-in a puang ta nghe nghe a ni.
Manjhi hian a kawppui a Hmangaihna vang leh, mi dangin harsatna an pumpelh theihna tura mi dang Hmangaihna nen ram bial nghawr nghing khawp danglamna a thlentir a. Dashrath Manjhi hmangaihna lanchhuahtir dan hi hmangaihna ni awm reng a ni a. Hei tluka Hmangaihna lanchhuahtir dan mawi leh duhawm hi a vang ngawt ang.
Kan ramah mipui leh ram hmangaih vangin hruaitu, roreltu atan kan inpe a, kan inzuar ṭhin. Mahse hmangaihtu leh hmangaiha te dinhmun a inpersan thuai ṭhin hi, anni hmangaihna leh keini hmangaihna hi a danglam ni fahmiang!
- C. Lalrochhara