SUM NGAINAT

Kar hmasa khan ‘eiruk do’ chungchang kan ziak a. Eirukna leh hlemhletna (corruption/misappropriation of public money) bakah thuneihna chelhtute’n induhsakna hleihluak (nepotism/favouritism) an chelek nasat êm avanga he ram leh hnamin a tawrh dante kan ziak lang a nih kha. Mihringin a eirukna chhan bul ber chu tangka sum ngainatna, khawvel thila nawmchen duhna, a tawi zawngin sawi ta ila – Duhamna-in a hrin a ni. Hei hi Mizote’n chiang taka kan hriat a ngai.

Vawi khat chu ṭhiante chhungte inneihna a Catholic kohhran biakina kan inkhawm ṭumin ka thianpa, Presbyterian kohhran mi ve tho hi a hawi vual vual a. Isua Krista leh a nu Mari lem/lim niawm tak tak leh milem/milim dang an ziah kha a en a. Kan Catholic ṭhianpa hnenah khan, “Hei in va lo Taliban ve.” a’n ti ngawt a. Biakin luh dawna tui thianghlim an chhawp hmanga kut an sil a, kut zaizira an ṭawngṭai a hmuh aṭang khan a tan chuan thil thar a tam khawp a nih hmél e.

Bible-ah hian ‘duham’ chu milem biakna a ni tiin a inziak a. Duhamna-in a fa hrin hmasa leh hming koh ‘tangka sum ngainat’ chu ‘sual tinreng bul a ni’ a ti bawk. Mi ai a nuamsa a awm duhnate, an thih huna leilunga feet 6x3 thlana la zal mai tur tih ngaihtuah duh lova an dam chhung pawha an eisen leh chen dâk sen loh tur chhek khawl duhnate hian Mizoram leh hnam hi min nghaisa nasa ngawt mai. Catholic biakina an milem leh milim tarte hi chu milem biakna a ni hranpa lo. A lem leh lim ni lovin a tak an bia a, a lem leh lim chu a lanchhuahna mai chauh niin a lang. Hindu biak dan nen chuan a inang lo a nih hmel.

U Zualbawihi (Lalsangzuali Sailo) khan a hla phuahah khan tangka sum ngainat ni lovin sual tinreng bul chu ‘zu’ niin a puh a. Hla phuahtute hi chuan an ‘poetic licence’ an hmang a ni mai a, Bible ziah dan leh pawm dana ng diak diaka hla an phuah pawh kan beisei kher tur a ni lo. Chutih rual chuan kohhrana kan berampu leh hruaitute pawm nuam tih zawng tak a nih vang ni maw, an sahuai thing vawn ta tlut mai ni hian a lang a, A zia lo ngawt mai.

Mizote hi kan nunphunga hlutna (value system) ṭha tak nei ṭhin hnam kan ni a. Chu chu a tawi zawngin ‘Tlawmngaihna’ tiin kan vuah a, kan hla kungpui zing ami Zirsangzela Hnamte-in ‘Zonunmawi’ a tih nen hian a inang mai awm mang e. Mizo hnamin kan hlut êm êm ṭhin Tlawmngaihna, Zonunmawi ti a kan sawi bawk hi eng dang ni lovin Isua Krista khawvêla a len lai a a awmdan chiah, mahni inphat a midangte tana halral thil hlana inhlanna (selfless sacrifice) tih hian a hrilhfiah chiang viau awm e. Mizo hnamin tunhma a hlu kan tih zawng (Mizo cultural values) chu a tak takah chuan Kristian thurinin a ngaih hlut (Christian values) nén phir/pianghmun an lo ni reng a nih chu.

Mizo nuna he tlawmngaihna leh hnam/khawtlang nunmawi thuthlung sawifiahtu ber pakhat chu ‘Sem sem dam dam, eibil thi thi’ tih hi a ni awm e. Mahse, hei hi chu kan kalsan nasa tawh lutuk a, duhâmna hian nghet takin min phuar mek a ni tih kan hre vek awm e. Kum 10 vel zet kal ta a ‘chi (salt) a vâng dawn’ ti a tute-emaw thuthan avanga midangin an ei ve hlau ni awm tak leh an chhungkua-in eitur an haihchham ang tih hlauh avanga chi bag lei nghek nghek kha engemawzat an awm a.

Kum 2020 chawhma lamah Covid-19 hrilengin min tibuai ṭan a, chhungkaw tin nitin mamawh lei theih hun hawn a nih apianga kan Mizo pui leh Kristian puite ei ve tur ngaihtuah chang lêk lova huamhap êm êma mahni hma kan sial duh tih chiang taka lo lang chhuak khan he hnam hian enge a chim chin tih a chiang ta hlê mai. A chhan chu engpawh ni sela, eirawngbawlna gas leh petrol/diesel a vâng dawn ni a kan hriat apiang mai a, a chuha inchuh kan ching ta mai hi Mizo hnam ngaihsan zawng leh Kristian zirtirna nén chuan chhim leh hmar ang hlauh a ni.

Petrol/diesel a vâng dawn ni a hriat ve leha mahni lirthei a thun khah tawh piahlama chhek khawl (hoard) chiam chiamte, eirawngbawlna gas a lo thleng ṭha dawn lova an sawi avanga LPG bur ruak 10 chuang thun khah vek tum chhungkuate hi kan hmu fo ang. Engmah an lo hriat lawk ve loh avanga an lirthei a a tui tlemte tak tak neite tlanchhuak thei lo mai turin an awm thei tih ngaihtuahsak miah lo kan kuh ṭul mai a. Eirawngbawlna gas bur pakhat chauh neite dinhmun ngaihtuah reng reng lova an thihtihtheihna hmachhuan a an gas bur zawng zawng thunkhah fai vek tum an awm bawk. Hei hi Mizo Kristian ngaihtuahna fel lo tak lo ṭhang lian zêl chu a ni.

Hetianga kan sawi zawng zawng hi Mizo khawtlang nun thupui ‘sem sem dam dam, eibil thi thi’ tih leh Kristian inzirtirna laimu, Isua Krista ngei-in ‘nangmah i inhmangaih angin i vengte hmangaih rawh’ a tih kalh satliah pawh ni lo, letling hlauh a ni a. He kan thil chin ṭha lo sual hi kan inkhawm tam vanga tlen fai theih mai chi a ni lova. Kan hnam nunin a ken tel bosalna leh kan sakhaw zirtir dan letling hlauh a ni. Mahse, chumi kawng kalsan tura zirtirna min petu tur bera ngaihte hian thawhlawm pung ringawt an thlahlel bawk si.

Kar hmasa a kan sawi ang khan dik taka thiltih dawn chuan retheih huam, sum leh pai dik lo taka lâk hnawl ngam leh midang chanai tur eisak loh ngam a ngai a. Chumi ti ngam lo leh thei lo tân chuan sorkar, kohhran leh tlawmngai pawla mawhphurhna chelh loh ngam hi a pawimawh êm êm a ni. Chutiang ngam lova thuneihna an neih mahni inhaivurna atana hmangte chan tur chu Anania leh a nupui Saphiri chan kha a ni mai awm e, kawng dang a awm lo. Chung lamin a rawn tihlum nghal kher lovang, mahse, diktaka an chunga rorélsakin an awm ngei a rinawm.

Mipui rawngbawl tura inpumpêk ni a insawi si, kum 5 chhunga an rosum leh thil neih a let 500 lai a pung tate hian an hlawh ringawt hi an hausakpui lo tih a chiang a. Mipui chhiahhlawh (public servant)-te an hlawh leh an thil neih (asset) an inthlauh lutuk ruala hmasawnna hna-in nasa taka a tuar mêkte hi tuma’n kan hmuh hmaih lo. Thawhlawm lama duham luat avanga sum thianghlim leh thianghlim lo thliar thei lo kohhran hruaitute hi hmuh dan chin tawk kan nei bawk.

Engpawh ni se, tangka sum ngainatna hi kan ram tichhe bertu a nih bakah Mizo hnam pumpui rilru leh thinlung eichhetu a ni. Mahni mihringpuite hmangaih chu sawi loh, an chanai eisak duhtute hian he ram hi an tichhe mêk a nih hi. Bible-ah ‘a thiam zawk thiam loh chantirtu’ chung a pik tùr thu kan chhiar ṭhin a. Induhsakna hleihluak (nepotism/favouritism) avanga thuneihna chelhtute’n kawng hrang hranga tling zawkte hnalakna a la lova, an duhsak zawng, an chhungte leh ṭhiante emaw an tu leh fate hna a an thun hian (kan ring kan tih) Pathian hi a lawm ang em?

Tangka sum ngainat leh duhamna, dik lo taka induhsaknate hian he ram leh hnam hi a eichhe thui tawh hle a, a eichhe mek a ni. Induhsakna hleihluak an hmuh hian kan ṭhalaite hi an beidawng nasa hle tihte hi hriat a hun ta hle mai. Sum ngainat leh duhamna-in a hrin chu kan kawngpui siamah te leh hmasawnna hna hrang hrangah kan hmu mêk a, roreltu (judge) dik hma-ah chuan hetiang tih chingte hian hremna an tawk ta mek a nih hi. Chutianga hremna pumpelhtute pawh chuan hun lo kal zêl turah an chanai an eisaka an rahbehte kutah hremna an la tawk lovang tih hi sawi theih a ni ta lo.