LEIBA NGAH HNAM MIZOTE?
A KAMKÊUNA
Mizote hi mahni dinhmun phû lo lêka khawsak ching kan ni tih mai tur a ni. Chhungtinte hian thla tina kan thawh chhuah zat ngaihtuah lêk lova khawsak tihsana intihchangkân kan ching hle niin a hriat theih. Hei hi a lawm, sapṭawnga - "Simple thinking high living" an tih chu! Hei vang hian chhung tinte kan khawsak a harsat zual phahin ṭhenawm khawveng, chhung khat laina leh neinung zawkte kan ban buai phah fo ṭhin. Zirtirtu pakhat chuan, "Nutling, patling, mahni hlawh zat hre reng si, thla tin thla tawp lam apianga pawisa pûk tur zawng duk duk ṭhinte hi mi â berah ka ngai," a ti mauh mai! Mahni tangka lâkluh zah hre reng si a 'kan indaih lo, kan harsa, chuti...khati...' kan tih chhung chuan mahni thawh chhuah zat aia sanga khawsak ching, mi dang behchhana nun tum kan ni tihna a ni ber. Hetiang bawk hian khawvel sorkar hrang hrang leh State/UT sorkar zingah pawh mahni dinhmun phu lo leka khawsak ching an awm ṭhin avangin leiba an ngah phah hle ṭhin a ni.
MIMAL LEIBA NGAH
Inhmangaih tawnna ngawt lo chu tu ma engmah ba suh u; …(Rom 13:8) tih thu hi ṭhenkhatin changchawiin leibâ inneihtawnna hi ringtute tih tur ni ve lo ang hiala sawi ching an awm ṭhin. Mahse, hring chan chhungin leibâ leh pawisa inpuktawnte awm lo thei lo a ni a; bible-ah khapna a awm lo. "Mi suaksual chuan a pûk a, a pe leh ṭhin lo va: Mi fel erawh chuan mi a khawngaih a, a pe zawk ṭhin," (sam 37:21) tih ziak a ni. Hetiang hi ni mah se, Mizote hi leibat uar, pawisa puk awlsam tak, mamawh inbantawn uar tak kan ni a. Mahse, leibâ rulh kawngah erawh kan ṭuan a fúm hle. Dâwr hrang hrang, Bank hrang hrang, court leh lok Adalat thleng hian a ruka thlithlaina (survey) ka nei ve ṭhin. District court leh lok Adalat vela leibâ inpe duh lo, loan puk rul ṭha duh lo, leibâ inṭhing tamziate hi aw! Ringtu inkhawm taima leh zing ṭawngṭai inkhawm taima tak vek kan ni lawi si. Kan ṭawngṭainaah, "Kan batte hi min ngaidam ang che. Keini pawhin kan englo bate kan ngaihdam tak ang khan," kan ti chamchi a; leibâ inngaihdam erawh kan harsat hle a, a puktu lahin pek lèt a harsat thei hle bawk. Dâwr tereuhte thleng hian leibâ tam lutuk avanga dâwr khar phah tawp pawh sawi tur an awm nual mai. Vairam lama kan awm laiin kan hostel bula thingpui dawrah kan ṭhian ṭhenkhatte chuan leibâ an ngah hle a, rul ṭha leh duh si lovin an khawsa a, tu ma'n rulhsakna mai tur kan nei bik si lo. Vuak hlum hial an nâp a, Mizoram lama kan lo haw dawnah phei chuan thuh ruk hial ngaiin an khawsa a, a zahthlak hle. An nunna chhanhim hram mah ila thingpui dâwr neitute kha an khawngaihthlak takzet a; Mizo hnam kan mualpho phah hle bawk. Bank Loan chi hrang hrang kan pùk emaw, mimal, pawl sum, Kohhran sum emaw puktute leh dawr lian, dawr tê berah pawh ni se, leibâ kan nei a nih chuan ṭha takin rul leh mai ṭhin ila; mifel kan ni mai tur. Kan politician-ho zingah pawh inthlan dawna an affidavit han thlir hian leibâ ngah leh rùl ṭha lo tam tak an awm ṭhin tih a chiang hle. Chuvangin, sorkar chauh ni lovin mi tin, chhungtin inenfiah ṭheuh a hun takzet ta.
KAN STATE DINHMUN HI?
Mizoram CM ni rei ber, term nga (5) chhung zet 1984-1986, 1989-1993, 1993-1998, 2008-2013, & 2013-2018 CM dinhmun lo chelh tawh- Pu Hâwla khan State sum indaih loh lutuk avanga deficit/overdraft awm ṭhin sawi mawi nan, "Bat tam chu changkânna a ni mai a lawm," a ti ni khan sawi a awm a. Mizoram sorkar hian sum lâkluhna hnâr a neih numal loh avangin Indaih lai rêng nei lovin state annual budget mil lovin kan khawsa ṭhin niin a lang. Ministry chelh lai apiangin overdraft eng emaw zat an hnutchhiah ṭhin avangin State Sorkar leibâ (overdraft) a inhnâwkkhawm a, tunah phei chuan kan tlusawp (collapsed) a ni ta ber mai! Hei lo liama "Zoram Srilanka" hi a awm thei dawn chuang em ni le? Lâwm avanga ṭap ni lovin, a lungchhiatthlak êm avang zawka ram thianghlim Jerusalema ṭahna bang (Wailing Wall) kuah chunga ṭah vawng vawngna tham a ni ta. Hetih lai mek hian MNF Party hruaitute chuan 30.09.2023 khan chanchinbu mite an kawmnaah Jan 16, 2023 RBI annual Report behchhanin mipui thluak suk nan ni awm takin Sikkim nen leibâ ngah lo ber niin an tarlang a, hei hi population tam zawng behchhan chuan rintlâk a ni lo tih mi pangngai chin chuan an hrethiam pha vek awm e. Hetih lai hian Zoram mipui lah hi bum fin zawh rual kan ni hek lo; kan tlukna ngaiah bawk kan tlu leh mai ṭhin si a le! Eng tikah tak kan Zoram hian din chhuah hun nei ve ang maw?
ENG ZÂT NGE KAN BAT?
Tarlan tawh angin kan state hian mahni thawh chhuah phu tâwk aia tam hman ral (overdraft) a ngah hle a; Reserve Bank of India (RBI) phalna leh hriatpuinain 2015-2023 thleng hian Open Market Borrowing (OMB) aṭangin Zoram Sorkar hian vawi 8 zet sum a puk tawh a, a puk tawh zawng zawng hi vbc 840 niin Reserve Bank of India (RBI)-in puk a phalsak zat chêng vbc 990 aṭanga a puk tawh zat hi paih chuan chêng vbc 150 chiah puk tur a la nei tihna a ni. Kumin pawisa kum kal mek July 21 & August 2, 2022-23 chhung lek pawh khan vawi 6 zet RBI aṭangin a puk hman a. Tichuan, a leibâ (overdraft) tlingkhawm tawh zawng zawng hi ₹. 256.396 vbc a tling tawh a ni. Kumin pawisa kum kal meka kan annual budget kha ₹. 12, 290.63 vbc (singkhat sanghnih zahnih sawmkua leh nuai sawmruk pathum) chiah a ni tih kan la hre ṭheuh âwm e. Kumin budget 2023 passed takah khan kan leiba tura langsa chu ₹. 13,584 vbc a ni a, puk belh ngai tur ₹. 2,479 vbc nena chhutin Mizoramah chhungkua 230,000 awm angin chhut chhin ta ila, chhungtinin cheng nuai ₹. 7 ṭheuhin leibâ kan inchankim thei chiah tihna a ni a. RBI statement-a leibâ a zawna nei tam ber kan ni âwm a. Tunah hian ₹. 1,442 vbc rulh tur kan nei a, a pung rulh tur ₹. 662vbc nen phei chuan leibâ rulh tur belhkhâwm hi a zavaiin ₹. 2,104 vbc kan nei mek tihna a ni. Tin, Sept. 30, 2023-a MNF Party-in State Sorkar leiba an puanah khan Rs. 9,555 vbc leh nuai 7 leh Rs. 10,217 vbc leh nuai khat a ni a; a vaiin Rs. 19,772 vbc leh nuai 8 chiah tihna a ni a; Jan 16/2023 RBI Annual Statement an ṭan chhan a, an ṭan chhan hi a tharlam (up to date) lo hle; tunah kum a ral leh ṭep tawh a, eng zat tak bat belh leh tawh ang i maw? Kan state population nena chhut chuan India rama leibâ ngah ber kan ni ngei ang.
A TLÂNGKAWMNA
Sorkar pawh hi chhungkaw lianpui ang a ni a. A sum thawh chhuahna hnâr ber pawh a ram mipuite chhiah chi hrang hrang pekkhawm aṭangin a ni. Mipui chhiah pek tlingkhawm chu Sorkar chuan awmze mumal taka enkawlin a ram mipuite thuam (develop) nan bawk a hmang leh ṭhin a ni. Chuvangin, ram mipuite leh Sorkar hi lâk hran theih loh innghattawn (interdependent)-a nung leh khawsa kan nih avangin a ram mipui thawh chhuah Gross State Domestic Product (GSDP) mil lo lêka a khawsak chuan, leibâ sum puk (overdraft) a awm ngei ngei ṭhin a ni. Tuna kan leibâ ₹. 256.396 vbc tlingkhawm mek bak hi kan la bat belh zel a nih hmel a, kum tawpa sorkar thar lo piang leh tur tan pawh hian sutkian mai huphurhawm tak a ni ngei ang. Kan bat tam êm avangin kawngpui ṭha, lei verh, zirna ṭha, hriselna ṭha, traffic jam free city, smart parking, smart marketing system (SMS) ṭha, tui leh éng hnianghnâr kan nei thei lo va, ram mipuite'n kan tuar tlawk tlawk mai niin a lang. Kawng chhâwng erawh hmanni lawkah Vaivakawn Zohnuaiah Pu Vanlalpianga live YouTube channel thawh rah hlu tak azarah Aizawl west lam chuan kan nei thar a, a lawmawm thawkhat hle. Kum nga chhunga kawng chhâwng nuam leh danglam tak awm chhun a ni hial ta ve ang. Hetianga chhuanmang Rorêla kan kal fo chuan kan state hian dinchhuah hun a nei dawn lo va, a tawpah chuan eng emaw inher danglam thutna (revolution) hi a la hmachhawn mai ang em? tih chu bengsika ngaihtuah tham a ni ta e.
"Zoram tang fan fan,
Zoram tang fan fan;
Hun a liam hma hian."
-Dr. C. Lalrampana