Israel leh Palestine buaina
Buaina inṭanna
Kum 1897 khan Juda intel khawm chuan Zionist movement an din a, tihduhdahna laka zalen leh Palestine ram chu an thlahtute rama an ngaih vangin he ram hi laklet theihna turin he movement hi an din a ni.
Khawvel pum huapin Zionist Organisation chu an din a, he organisation hian Palestine rama Juda-te ram din chu a tum ber a ni. Ram hrang hrang aṭangin Palestine ramah chuan an pem lut ṭan a, Juda-te chuan ram an lei a, zawi muangin an inbengbel ṭan ta a ni.
Britain leh France-in Sykes-Picot Agreement a ruka an ziah hnu, kum 1916 khan Palestine ram chu British awpna hnuaiah a awm a, he hmalakna hi Ottoman Turkish Empire ṭhenhran tumna a ni bawk. A hnuah Balfour declaration kaltlangin, British foreign secretary James Balfour chuan Juda-te ram (Jewish homeland) siamsak a rem ti ta a ni. Kum 1930 chho khan Juda-te chu Palestine-ah an tam chho hle a, he rama cheng Arab (Palestinian) ho ai pawhin an tam zawk a, hei hi Palestinian lam chuan an ngaimawh ṭan a ni.
Kum 1947 khan British sorkar chuan United Nations-ah Palestine ram buaina hi a thlen a, UN chuan hnam pahnihte ram inchhuh chungchang chu a ngaihtuah hnuah a member-te vote a thlak tir hmangin Palestinian ho chenna Palestine ram chu ram pahnihah ṭhenhran a ni ta a ni. UN thutlukna hi Israel chuan a pawm a, independence ram a nih thu a puang zui nghal a ni.
Arab an thinrim
Palestine rama Israel ram siam a nih avangin Arab ho an thinrim a, anni bakah Arab ram ṭhenawm ram Egypt, Jordan, Iraq leh Syria pawh an lungawi lo hle. Kum 1948 khan Israel ram din thar chu do rawn turin thutlukna an siam ta a ni.
Arab ram ten do rawn mah se Israel chu a chak zawk a, he indonaa hnehna a chan aṭang hian ram zauh belh chu a rilruah a lo lian zual ta a ni. Palestinian-te chu Israel ram aṭangin chhuah luih tir an ni a, Israel ramriah te raltlan angin camp-te hial an neih phah a, hei hi Palestine raltlan inṭanna a ni bawk. Heng raltlante avang hian, Palestine Liberation Organisation (PLO) tih chu kum 1964 khan a lo pian phah ta bawk.
Six Day War
Ramri zauh duhna rilru Israel-in a neih avangin ni ruk chhung indona, Six-Day War tia kan hriat lar chu kum 1967 khan a thleng. He indonaah hian Israel chuan Egypt, Syria leh Jordan ramte a do a, Syria ram aṭangin Golan Heights a laksak a, Jordan ram aṭangin West Bank leh East Jerusalem chu a hneh chhuh bawk a, Egypt aṭangin Sinai Peninsula leh Gaza Strip ramte chu a la bawk a ni. He indonaa a ram lak zingah hian West Bank leh Gaza Strip chu Israel thuhnuaia awm, occupied territory a ni zui ta a ni.
UN Charter-a inziah angin, indonaa ram inlaksak chu dan kalh a ni a, Six Day War-a ram a lak te chu pe let leh turin UN Security Council ṭhukhawm chuan Israel chu a ngen. Mahse Israel chuan a pekkir duh loh avangin kum 1973 khan Arab ramte chuan Israel chu an do rawn leh a, kum 1979 khan Israel leh Egypt chuan inremna siamin,1982 khan Sinai Peninsula chu Egypt hnena pekkir leh a ni. Hei vang hian Egypt ram chu Arab ram zingah Juda-te ram chu Israel a ni tih pawm hmasa bertu a ni zui ta bawk.
Kum 1987 khan Juda-te ram chu Israel a ni tih pawm duh lo pawl, Hamas a lo piang a, Iran leh Syria-in an thlawp. Khawthlang ramte thlawp Fatah tih pawl chu a lo piang zui ve bawk. Palestinian-te chuan Juda ten an chim ral ang tih an hlauh avangin kum 1987 khan Juda-te hnawhchhuah tumin tharum hmanga intihbuaina a chhuak a, he intihbuaina hi First Intifada tih a ni.
Buaina kara palai US leh Russia kaihhruainain kum 1992 khan Oslo Peace Accord chu Israel leh Palestine (PLO) chuan an ziak a, PLO chuan Juda-te ram luah chu Israel ram a ni tih a pawm a, Israel chuan an occupied territory chu anmahnia inrelbawlna kalpui turin a remti ve bawk.
Kum 2000-a Israel leh Palestine ram inbiakna, Camp David Summit a hlawhchham hnuah hemi kum vek September thla khan Israel leh Palestine intihbuaina a chhuak leh a, he buaina hi Second Intifada tih a ni. Israel chuan West Bank nen an indaidanna tur bang a sa zui a, a hnu kum 2005 khan Gaza Strip-a awm Israel sipaite chu lakkir an ni a, West Bank hmar lama hmun li laia sipai a dah chu a la kir bawk a ni. Oslo Accord ziah a nih hnu khan Palestinian Authority (PA) chuan occupied territory ah ro an rel a, mahse Hamas leh Fatah ten thuneihna an inchuh vangin buaina a chhuak zui ta bawk.
Hamas ho chuan Oslo Accord an dodal a, Israel ram zawng zawng chu Palestinian ramah a chhal a, Gaza Strip chu an thuneihna hnuaiah a awm a ni. Fatah ho hian Oslo Accord chu an thlawp thung a, West Bank-ah ro an rel ve thung.
Israel-in Jerusalem pumpui
a ta tiin a chhal
Jerusalem hi Israel leh West Bank ramria awm a ni a, Juda-te leh Islam ho hmun thianghlim a ni. Israel chuan Jerusalem hi an hmun thianghlim leh an thlahtute awmnaa a chhal avangin a vaia thuneihna chan a duh a ni. Palestinian raltlante chu Israel ram china luh a phal lo a, mahse Palestine ram china let leh chu a rem ti.
Tun hnaia buaina
Kumin January 28 khan White House-ah US president Donald Trump chuan 'Trump peace plan', Middle East peace plan tia hriat ni bawk chu a puang a, he plan hi Israel leh Palestine inkara inremna a awm theihna tura duan a ni.
He plan hian Israel lam a awn em avang hian sawisel a hlawh hle a, plan hawnna inkhawmah hian Trump chuan Jerusalem chu Israel khawpui, ṭhenhran theih loh a nih thu a sawi.
Ruahmanna thar hnuaiah hian Israel chuan Jordan Valley lui thlang lam area zawng zawng chu a thunun thei dawn niin Israel prime minister Benjamin Netanyahu chuan a sawi. West Bank 20% vel awmna, Jordan ruam hi kum 1967 Middle East war lai khan Israel hian an la a, mi tam takin sawisel mah se an thunun chhunzawm zel a ni.
Israel-in Palestinian ram, West Bank luah a tumna, Israel annexation plan chu Netanyahu chuan July 1 aṭanga hman tum a nih thu a sawi a, hei hi UN chuan na taka dodalin international law kalh a nih thu a tarlang.
Palestinian-te hian Israel annexation plan an dodal chhan hi Jordan Valley chu Israel-in chhuhsak a tum vang a ni a, he Jordan Valley-a hmun 30% chu Palestinian-te ram luah, West Bank huam chhunga awm a ni.
Palestinian-te
thil phut
1) Kum 1967 hmaa ramri chin an la pawm chu sut turin Israel an phut a, West Bank leh Gaza Strip chu Independent state-a siam an phut bawk.
2) Israel-in ramri a zauh tum chu tihtawp vek
3) Kum 1948-a Palestine raltlante chu an chenna ngaia let leh.
4) East Jerusalem chu Palestine khawpuia siam.