KHEUHBEUH, KHEREK, KHERMEI & KHERKHIAP

Mizote hian hnam dang ang bawkin ṭawngkam mawihnai leh mawikhai hmanga thu pehhêl te, a thawitham zâwnga thil sawi te, thu thluaithlum te, thukhuh te kan ching a; heti ang ṭawng bungraw (rhetorical device) chi khat “euphemism” kan tih ang chite hi a mawiin, a zahawm hle. Amaherawhchu, mi fîr leh fet fâl fê fê chuan an lo pai dai thei lo va, lu kawlh chaldâra pen ang fawk fawka chiang hian an ri kâwrh kâwrh tawh mai.
Tiṭha an inti phian ṭhin lehnghal a, a pawi ngawt mai. A leh a lua-in kan kheuhbeuh a, kan khermeiin, kan kherkhiap ta lo maw?

Leitlangpui lama Literature-a ka sangawi zâwnpui, ṭhian ṭha Ṭhuamtea Khawlhring-in hmana lehkha min thawn a, “...tunlaia literature kan sûkthlêkpui duh dan filh ṭhuau mai, a tî awm miah lo va a ruh hlang ringawt, mawina tel lo dikna chauh an ngai pawimawh hi ka pawm thiam ve zâwng a ni lo,” (March ni 22. 1996) a tih kha ka pawm zâwng tak a la ni reng mai.

Miin lawmthu sawinaa, “Lawmthu sawi kan ba nasa êm êm a,” “Ani chungah pawh hian lawmthu ka sawi duh a,” an han tih te hian Pu Dikduha te hian, bari ṭhen fel phak hian, “Ba lovin tlâk nghal law law se,” “Duh ringawt lovin lawmthu chu sawi mai se la,” tiin an lo sir khen leh khauh ṭhin. An khermei kher mai.

A ṭawnghmanga hrim hrim hi, Sap ṭawng-kauchheh (we are very much indebted to/ I would like to thank) kan lâk chhawn pawh ni raw’ sek sek, lawmthu sawina a ni sa dêr tawh a ni. An tehna hian teh ve ila, “An chungah lawmthu kan sawi e,” tih pawh hian an chunga lawmthu an sawi thu an sawi satliah a ni mai a, “Kan lawm e,” ti chuan lawmthu an la hrilh chat bik hlei nêm.

“Ka ṭhiannu,” “Kan nu,” han tih hi a mawihawih zâwnga “ka nupui” tih nan kan hmang fo ṭhin. Kan Chief Minister hian, nupuite hi inṭawm tur a ni lo, tih ṭan chhan a, “kan nu” ti ve duh lo va, “ka nupui” a ti fuk fuk ṭhin tak tak a nih chuan, “rhetoric” lamah a bangbo ve hle tihna a ni ang. “Kha, in nu elo?” “Ni lo ve, ka nupui a nih hi.” Charles Dickens-a thawnthu, Hard Times-a Mr Thomas Gradgrind-a chhânna ni âwm tak a ni.

Mahni mimal chung-chang sawi nana “ka” tih thawm mawi nan hian “kan”, “kei” aiah “keini” tih hi kan hmang fo va, chu chu Mizo ṭawng dik tak kalphung pawh a ni. Hmana PS Chawngthu hla ka chhui nasat vanglai khan heti hian ka lo ziak tawh:

‘P S Chawngthu hian a hla-ah hian “ka” tihna tur liau liauva ka ngaih a “kan” tih a hmang fo mai hi mak ka ti ṭhin a. Entir nan:“A bâng lo’ng nge nang ngaih kan ṭah ...

Aw nêm leh la keini tawnah” (Suihlunglentu v.2) tih-ah te hian. Mahse ka ngaihtuah chiang a, mak ka ti ta lo. Mi û-te hnena (mi nau pawh a ni thei) kan duhzia leh an tana kan insit thu kan han sawi a, “Keini te chu duh tlâk kan ni hlei nêm,” kan ti khawmawi ṭhin ang hian mi inngaitlawm ta reng reng P S Chawngthu chuan “kan” a ti a ni mai. Mizo grammar dan a bawhchhe lo ve,’ tiin. Mi pakhat thih thu an rawn puang a (a puangtu pawh hi mi pakhat a nia, mahse, “an”). “Chu thi an awm a nih chu,” te pawh kan tih ṭhin hi maw le.

Kan duh hel ta mah mah lo maw? Humorist ropui Tluangte Hnamte’n, “A kumkuruh lang râwtin a ṭhu lang,” a tih ang mai kha ni ta berin ka hria kan ṭawngkam hman duh dan hi.

“In mi fak derna chu ka phu lo kher mai. Ka kutchhuak in lo ngaihhlut fiam ve avangin ka lawm tak tak a ni,” tihte hi ṭawngkam hawihhâwm a nih vei nen, tunlaiah chuan, “Kan fak der lo che, i kutchhuak pawh kan ngaihlu tak tak alawm,” kan inti nulh nulh tawh mai nia.

He’ng vang hi ni maw, tlêma mi hriat han hlawh ve deuh dêk dêkte hian, “Ka fans te” te hi an ti thâr thâr ngam ta zel a nih hi. Khawiah nge kan Mizo nun ze mawi thuhnawirawlhna, inngaihtlâwmna, leh inphahhniamna te kha a awm tâk? (Yes, they really got me questioning where are the beautiful Mizo modesty, humility, and meekness?).

Chumi han sawi tâkah chuan, kan Mizo IPS officer châwl ta’n ama chanchin a ziahna bu hminga, hming chungnung tak a vuah, “HT Sangliana: Autobiography of Super Cop” (2016) ti a tun hnai maia a tihchhuah te hi, a hming
aṭang ringawt pawh hian keini ang rual chu kan tîm a, kan ṭim (Mi dangina a chanchin an ziahna biography-ah “Super Cop” tih chuan lo ko se la hriat a hahdam deuh tur. Thangthar zawkte’na “Super Trio” an invuah mah engtia tih thu loh). Khawvel hriat hlawh Bengali writer, Sap zingah pawh ani aia Sapṭawng thiam hi an tam lo vang a, tih tur Nirad C. Chaudhuri’n ama chanchin a ziah ve kha chuan, a bu hmingah “The Autobiography of an Unknown Indian” (1951) a ti ngam ṭâwk kha a ni a, a lehkhabu hi “international classic” tling a ni lehnghal. Brig. T. Sailova’na ama chanchin a ziahna bu hminga “A Soldier’s Story” a han ti te kha mawi ka va’n ti tehlul em! (Sipai Chanchin ti a Mizo ṭawnga an dahsak khan a tikhaw lo ta mai pawh a. Tunlai khawvelah hi chuan mi dang chungtlâk leh hnuaichhiah râna kan lehkhabu hming thlenga kan phuah duh tâk hlawm hi.

Mahni tawtawrâwt hâmin, sáng takin mahni infakna hla kan sa a. Lâr (publicity & popularity) châkin kan tuihâl huam huam hlawm a. Chuti anga uṭawk ang maia mahni leh mahni inhâmpuar pûng pûng thinte lah chuan hriat leh ngaihsan an hlawh ta êm êm a, an kâng zawt zawt a, duhsakna nopui dawmin, chawimawina parṭhi an awrh a, award eng engemaw leh honorary doctorate degree thlengin an dawng te nawlh nawlh mai a nih hi.

Padma Shree award dawng tur pawhin, “dilna tur bîk siama mahni chanchin leh hnathawh ṭhatte tarlanga bawhzui theih a ni,” ti meuhin sawrkarin thuchhuah a siam kha.

Keia ngiang pawh hi award min pek tuma ka bio-data leh ka hnathawh ṭhatte ziaka pe tura min dil ka tawng ve ta nual. Chawimawitlak ka nih loh bakah, ka Mizopa rîlin a rem ve zawng a ni lo va, “Min chawimawi hial duhte chuan ka chanchin leh ka thil tihte chu hriat âwm tak,” tiin ka pe duh ngai lo. Pawl pakhat phei chuan, “Pu Mafa, kan chawimawi ve phâk i ni lo va, pawi kan ti khawp mai,” min ti nghe nghe. Ka thu chu a inrâlkah ta mah mahin ka hria, duh tâwk ‘deih mei’ ang.

KÂR HLA “ṬHIAN”

Tisa chuan inhlat takin awm mah ila, kan inkar hnaih leh hlat zawng hi mual leh mêla teh a ni ve lo va. I thinlung kha ka thinlunga ka khung a, ka kawl khiau avang hian ka hlatah i awm ngai tak tak lo. Metallica zaipu James Hetfield-a’na, “So close, no matter how far," a tih te kha thinlungah a chiang thar kuar kuar mai. Khum khat inṭawm tam takte ai hian nang râla awm leh kei, hêêêta awm hi kan inhnaih zâwk tih ka hria.

Nang leh kei hi, a tu emaw ve ve tel lo chuan engmah lo mai kan ni si a. Thinlung hmun khat tisa pahniha khawsa, ni leh thla thuhmun hnuaia lêng, boruak in-ang hîp, khawvel pakhat chuan dûn kan nih chhung chu kan kâr a zau thei tak tak ngai lo vang. Ka thinlungah hian nangmah leng tawk chiah hmun ruak a awm a, chu chu tumahin an luah khat zo dawn si lo.

Thinlung inthlun zawm tlat karah chuan min daidangtu tlang leh mual hian tih theih a nei chau khawp. Kan kar tikak a, tikhi khawp hian engmahin min ṭhen hrang thei ngai lo vang. Ka tana awmzia i neih thui êm avang hian kan inkar hlatzawng hian awmzia a nei tawi asin.

JF Laldailova paw’n a lungdî Ethel Zari hnena, “May this distance between you and me be only geographical or linear, not in emotional relations,” “You have been my greatest comfort in times of frustrations and unhappiness, although so far away, too, too far away from me geographically,” a lo tih ve láwm láwm tawh bawk kha maw le.

Hniak hmuna lenga tisa-a hmun khata kan awm dun reng phei chuan kan hlimin, nuam kan sa dûn dawn êm a, khawvel hian min zo lo zawk ang tih hlauhawm a ni si a. Inhmangaih reng tur hian tûk-zâna inhmuh reng kher a ngai lêm dawn em ni?

MIN NGAITHLA TURIN KA BEISEI CHE A

Min ngaithla turin ka beisei che a,

Thurâwn ṭha pui pui min pe thung a;

I beng mi khawn turin ka duh che a,

‘Chuti angin inngaihtuah suh,” min ti a;

Ka thinlung no chu chîlin i ching hrep a;

Ka tan i beng i chhi turah ka ngai a,

Min zilh nghal mawlh mawlh lawi a.

Ka mihrinna demin, min deuhchhia a.

A kaw tâwpah dan chêpin ka awm ta!

Ka tlin lohna leh tlâk lohnate,

I rawn phawrh thar leh thin hian e,

Engti kawng mahin min tichak lo ve.

Ka rilru hnual leh hniam tak mai hi,

I rawn hliam nawn leh mai a lo ni si.

Min dâwm kângtu tur ber, ka ṭhian i ni lo’m ni?

(Ni 9/4/2015)