CHAPCHÂR KÛT
Pipute huna an kût uar leh ropui ber chu Chapchar kût hi a ni a, hei hi khaw chhunga mi zawng zawng vantlang kût a ni. An lo hman ṭan dan hi chhui chhuah phak rual a ni lo. Kan pipute Khampat vela an awm hma pawhin an lo nei tawh ngei ang tih a rin theih. Kawlho kut an puai hi heng chapchar kut kan hman lai, ṭhal lai ngeiin an lo hmang ve ṭhin bawk. Hnam dang Kachin leh Karente pawh hian ṭhal laiin kut hi an lo nei ve ṭhin avang leh, Mizote China leh Kawl rama an awm lai pawh khan inhre tawn rengin an lo awm tawh ṭhin a. Chuvangin Chapchar kût lo hman ṭanna hi tlai khaw hnu chu a ni lo tih a chiang a ni.
Seipui khur awm lai : Kum 1450 hma hretah chuan Lusei hote (Mizote) chu Sumpui hmun (Runkam tlanglama khua) aṭangin Dailungah an lût phei a. Dailung aṭangin Seipui khurah an lut leh ta a, Seipui khura an luh hi kum 1450 hma lam deuha ngaih a ni. Seipui khuaa an awm lai hian Chapchar kut hi an hmang uar tawh hle a, a hmingah pawh ‘Kût pui’ tih a ni phawt a. Khawchhak ram Chin Hills-a an awm lai khan chul rih hi an thlawhhma lak ṭhin dan a ni. An chul vah thar an phoro lai a nih avangin an chap (hnim leh thingan pho char a) chu an pho char (ro) vangin chung hun lai aṭang chuan Chapchar kut tih chu a lo sawi ṭan ta a. Thlang tlak hnua khawthlang lam an lo awm hnuah thing leh mau ram a lo ni tawh a. An lo vah chap chu pho ro/pho char a lo ni ta a. Chutih laia an kut hman chu kut pui tih aiah Chapchar kût tia sawi leh thlak a lo ni ta a ni.
A hun hriat theihna : Seipui khaw mawngah tuipui a luang a. Chu li chungah chuan Hmawng thing a ṭo a. Ṭhal a lo ni a, li pui chunga hmawng hnah chu a ṭìl ta a, chu mi hunah chuan hun remchangah kût hman a ni ṭhin. A hun an hriatna bul chu Ṭuahpui a par a, hmawng hnah a ṭil ta a, chu mi hun lai ni si, thla bial lai den chhenin kut ni chu an ruat ta ṭhin a ni. Tun lai Calendar kan neih hnu aṭanga thlir chuan March thla leh April thla tir lam thla bial lai a ni deuh ber.
An inbuatsaihna : Kût thlen hmain intinin zu an lo sa lawk a, naupangte pawhin zulawm an sa ve a. Mipaho kutsa zawngin an ramchhuak a. Naupangte’n sava thang an kam a. Kut sa zawng ramchhuakte hi an hlawhtling duh hle ṭhin. Ramchhuak hawn tuk chu kut an ṭan hun chu a ni. Kut thlenna atan Lal emaw Lal upa leh neinung deuh chu kût thlen in atan an nghat ṭhin. Chu chu ‘Kût pa’ tur a ni nghal. Tin, Lusei pa chuan kut thlen hmain vawkpa sutnghak sakhaw biakna a talh a, a sa eibang chu kut sa atan an ring nghal ta ṭhin a ni. Kut ni taka sakhaw biakna vawk talh hi an pathianin a chhang lo a an ngaih avangin kut ni hma chiahah vawk chu an talh ṭhin.
An hman dan : Kut dawn zan chuan, Tlangauin an khawpum hriat turin ‘Naktuk chu Chapchar kut hman a ni dawn a, tu mah hna thawh leh kal bo a rem lo ang. Nupa tuak thu chhiaa inhauh a rem lo va, ṭhenawm khawveng pawh thinrimna hrithlaa inhauh leh inhnial buai awi a ni lo. Chhung tinin kutsa ei tur a ni, mi tinin hlim taka hman ṭheuh tur a ni,” tiin.
A hman dan : Kut ni chuan nulaten an puan thúl khung ṭha ṭha te, an ṭhi neih ṭha ṭha awrhin ngun an bun a, changkhen laimu zial var bengbehah an beh a, puan an bih a, an theih anga mawiin an inchei ṭhin.
Naupang hote pawh an inkawpkhawm a, buhban zu zulawmah an ngamtlakte an bilhtir a, anni pawh an phúr ve hle bawk. An thawhnaw ṭha ṭha an ha chhuak a, a nei lovin mi ta an hawh a. Ṭhenkhat chuan a nei lote an pe bawk.
Mipain Ngotekherh an veng a, Khawihnunin vahai lem an siam a, chu vahai lemah chuan ṭuahpui par an bel a, an lukhumah an char a, mawi an inti ve em em a ni. He kutah hian mi harsa eitur tlachham hnenah eiturte an pe a. Thawmhnaw ṭha deuh nei chuan mi an hawhtir a. Mizote khan pipute hun aṭang khan miin ka neih ei se, ka zar zo se, tia an inphalrai hun a ni. Kut sa nei lote chu vawk talh emaw sa kapte’n an hleh loh leh chaw eiah an sawm bawk ṭhin. Tun laia Valentine's Day an hmang a; hmangaihte tana an inphal leh mite thil an pek hi chu nep zawk fein a lang. Kan pipute kha an lo va ril em! Hnam dang hian nei an awm pawh kei chuan ka hre ve lo. Meitei Jaoshang kut pawh saw kan kutpui Chapchar kut aiin a tum thil ṭha lamah a tlem zawk fe a ni. Khawvel hnam fing ber berte hian hetianga vantlang hlim rualna leh thil ṭha tih kawnga hmangaihna kut tih hial khawpa inhmangaih tawnna ni hi nei thei an awm lo a ni ang.
A ṭanni tukah chuan kut pa (kut thlengtu) inah chaw eikhamah an kalkhawm a, zu bel an pu a, an in ṭhin. Ni a lo tlangsang a, mualah emaw kutpa tualah emaw lam an thai ṭhin a ni.
An inkaihkuah kual a, a laiah khuangbengtu, sekitumtu leh hla hriltu an awm a, hla hriltu hi a hranpa a nih chuan hla a hril chungin a lám pah zel a. A changin Seki tumtu chuan hla a hril bawk ṭhin.
1. ‘Kan lammual a chuai,
Sial ki ring leh lenchawm va la û’
2. ‘ Sialki ring leh lenchawm va la û
Amaherawh tlaikhua kan varpui’
tiin lam chu an sawi dul dul a. Dinglamah an ke an han theh phei a, an ke veilam an han khawm pah khan (ke chhipin) lei an han thai zauh hlawm a, chu chu ‘Lamthai’ an ti. Chu tianga an lam her zelin ding lamah an sawn zel a. A laia hla hriltu (Zaipu) khan lamte an hah tawh awmah a hla hril chu a tawp a, an chawlhsan a, an ṭhu ta a. An ṭhut pah pawh chuan rei mawi tawkah khuang bengtuin khuang a han tlir a. Ṭhu chung chuan zai an vawr leh ta a. Hla chi hrang hrang Tlawh zai, Lalvunga zai, Lera zai, Hualngo zai, Neihlaia zai, Tluangtlihi zai, Thailungi zai, Zopui zai, Darlung zai leh hla dangte an sa ṭhin.
Kut ni hnihna chu kutpa (Kut thlengtu) inah an kalkhawm a, in chhungah an zai a. Kutpa tualah an lam a, tlai lamah chuan kutpa tual aṭang chuan mual an pan bawk ṭhin. An lâm hian naupangin mau theiin lâmte chu zu an tulh ṭhin. Tlai lam a lo nih chuan lamhote chuan lam chung zelin kawtchhuah lungdawh lam an pan a.
A hma deuhah kawtchhuah lung dawhah nu hote chuan buh leh sa artui buhbar khoin artui hminsa nen lungdawh lam an pan a. Naupangte pawh chawng hnawt tur chuan an kal a. Lamhote chu lam chhung zelin lungdawh hmun an rawn thlen chuan an zai chu an tawp a, nuhoin chaw, artui hminsa leh sa dangte, buhbante khoa an rawn chawichhuah chu an ei ta hlawm a. An kham dawn lam chuan chaw, artui leh sate chu duhsakna entirnan an inbarh ta a. Sa inbarh letin an tlan kawi zawr zawr hlawm ṭhin a, an nui a; an khek rawi rawi mai a, huat thu a awm lo. Chawng hnawhna chaw leh sa an inbarh hi induhsakna, an bialnu emaw bialpa emaw laina a ni emaw, induhsakna avanga lo chhuak a ni phawt a, an hman rei takah chuan fiamthu leh a hlimna zawngin a kal ta mah mah a ni.
Mitthi nei hnaivaite chu an lung dawhah chuan an ṭap keuh keuh ṭhin. Vantlang hlim taka awm zingah chuan tel ve thei se an ti a, mahse, an lo thi tawh miau a, an lunglen a tizual ta a ni. Tawkfangah, zai leh lam chung zelin an háwng ta a. Kûtpa thlen inah an lut ta a. Zaihote chuan mi neinung zu nei deuhte inah zaiin an va lut a, chu chu ‘Rûn’ an ti. (A lam dan hi in (house) Rûn kan tih rik anga lam tur a ni) Mahse, a kawh chu a dang daih a, hnatlang thawk lote hremna Run kan tih nen a inang ṭep a, mahse ngamtlak khawkhat chhuanvawrte làm chilha va kalna mai a ni. Tun laia Carol kan tih ang deuh a ni a, Run tih lemah hlim takin neltlak pa kha an va pan ta a ni mai, thil sual a tih avanga run a ni lo. Ani pawhin hlim takin a lo do lèt ( dawngsawng) ṭhin.
Chapchar kut hi ni hnih leh ni thum an hmang tlangpui a. A ni thumnaah pawh neinung zu la nei kha an rûn leh ṭhin. An tui dan azira hman rei ṭhin a ni. Mahse, a rei lutuk tur chu upa hoten an remti lo.
Hnathawk mi an ni, neih cheral chu khaw rauhna/ṭiauna a thlen thei. Hman laiin Chawngtuia an kut leh Kawilam ho Ruallung dai Rulchawma an kut pawh kha an kut rei lutuk a, Vaki-in buhvui a rawn pu an hmuh chuan buh seng hun thleng rawk khawpin an kut a lo ni a, an khua an ṭeh darh zawh hlen phah kha sawi a la ni ṭhin.
He Mizo Chapchar kut ni hian, ṭhenawm khawveng harsa zawkte thilpek leh hmangaih vanga khawtlanga thil inpek tawn leh, mite tana an luan chhuah hun hi Hmangaihna kut emaw, mite tana Malsawmna kut pawh ti ila a rem thei mai. Tin, zawnglai nula leh tlangvalte pawh nupui pasal tur an inhmel duhna ni leh inhriatna ni a ni thei bawk. Hmasang pipute hunlaia kut an lo hman dan hi a lo va ril em! Chuvangin Chapchar kutah hian thisen pek (blood donation) khawtlang luan chhuah hun leh, sawrkar leh mimal tinin kan tih theih ang ang tih te hi, pipute aṭanga an lo hman tawh ṭhin ang hian i uar chho hret hret ang u.
Ka hriat theihah chuan kum 1975 kuma Falam bial Bochung khua Hualngo kut kha, hmasang pipute kut dan taka kut hnuhnung ber an ni awm e. Mizo pipute kut pui Chapchàr Kût hi lo vul zel rawh se.
- C. Lalaudinga