Sulhnu 139 : Thuziak ti bo Kachin-te
Kar hmasa khan Mizote ang thova thuziak ti bo Naga-te kan sawi a, Burma rama Kachin-hote pawhin an lo tih bo ve tho thu kan sawi ang.
Kachin-ho hi Burma ram hmar chhak lama awm an ani a, an awmna chu Kachin hills an ti a, Kachin state chhungah an awm. Kachin state bakah hian tun thlengin hmun hrang hrangah an la awm a, Burma ramri piah lam China rama Yunnan province chhungah te, Arunachal Pradesh leh Assam ramah te an awm bawk. Heng ram pathum chhunga inzar pharh an nih avangin an koh dan pawh chi hrang a awm nual a, China lamah chuan Jingpo tiin an ko a niawm e. Kachin mite tih nan hian Kachin Wunpong an ti bawk a, Wunpong tih ngawt pawhin an ko bawk. Heng ram pathum chhunga inzar pharh Kachinte hi maktaduai khat leh a chanve vel an ni a, an ṭawng hman chu Jingpho an ti a, an a aw b pawh kan a aw b nen a inhlat lo khawp mai, lo en ve mah teh u. India ram hmar chhaka awmte ṭawng chu Singpho an tih laiin China chhim thlang lama awmte ṭawng chu Jingpho an ti thung.
Sapho hian an ram awp chhunga mite hi an duh ang ang hian an ko fo va, Mizote chu Lushai min ti a, Khasi ho chu Khasia, Kachin-ho pawh hi Kakhyens tiin kum 1899 thleng khan an ko va. Wikipedia sawi dan chuan “The Great Queen is Coming 1890” tih buah chuan Major Ecy Brong-an Kachin tiin Roman script hian a ziak a, chutaṭang chuan Kachin an ni hlen ta a ni.
Kachin-ho hian Burma ram aṭanga indan duhin tun hma aṭangin an lo sual ve tawh ṭhin a. Kachin mite dikna leh chanvo humhalh a nih theih nan kum 1960 October ni 25 khan Kachin Independence Organization (KIO) an din a. Kum khat hnuah MNF leh MNA kan nei ang khan silai keng pawl Kachin Independence Army (KIA) chu an siam leh a. Tunah hian KIA chuan sipai 10,000 chuang an nei a, a ṭul dana thawk chhuak nghal thei sipai reserved 10,000 vel an nei bawk niin Wikipedia chuan a tarlang. Kum 1994 khan, mahnia ro inrel an sual aṭanga kum 34-naah State Law and Order Restoration Council (SLORC) nen inkahhai an remti tawn a, Burma sipai Tatmadaw leh KIO chuan rawlrala chet leh inkah an titawp ta a. Mah se, kum 2011 June ni 9 khan Tatmadaw te chuan Taping lui bula kawlphetha siamna hmunah Kachin helho chu an kap chiam a, inkahhaina pawh a tawp zui ta a, Kachin sipai Lance Corporal Chang Ying-a chu an man a, an sawisak hlum hnuah a ruang chu an va dah leh a. KIO thinrim chuan an theih na naah Tatmadaw te chu an lambun a, an kap a, an bei ve ta zel a ni. Kum 2012 lamah phei chuan Kachin state chhung hmun tinah Tatmadaw te chu an hrang a, mipui an rikrap a. Kachin helho pawhin Burma sipaite chu an theihna apiangah an la bei ta zel a ni.
Kum 2019 khan Burma rama Presbyterian kohhran Phai Synod chuan thusawiah min sawm ve hlauh avangin Tahan-ah ka han kal ve a. Ka haw lamah Champhai nu pahnih, Burma leh China ram inrina laia thawmhnaw han la ṭhin te nen kan chuangho a. An han kalna chu khaw phir a ni a, Shweli luiin a daidang a, chu ramri lui chungah chuan lei ṭha tak an indawh a. Burma lama mi chu Muse khua a ni a, Muse aṭanga Shweli lui chunga lei va zawh tawpa mi chu Ruili khua a ni thung. Mizoram leh Burma inrina lui chu Ṭiau a ni a, Zokhawthar aṭangin Ṭiau lui chunga lei tawpah chuan Rihkhawdar leh Khawmawi a lo awm a, heng khuate hian ramri luia lei indawh chu tualchai nana hmangin an inlenpawh mai mai a. Lei piah lama Burma rama luh phalna lak emaw, India rama luh phalna emaw lak ngai lo. Thui tak kal tur chuan ramria duty post-ah chuan visa emaw temporary permit emaw lak a ngai ang hian Muse khua leh Ruli khuate chu an inlenpawh mai mai thei niin Champhai pa Pu T.C. Lalchhuanmawia chuan min hrilh. Ruili khua hi China ram Yunnan province ami a ni a, Mizote nen kan inang viau an ti a, kan thlahtute lo chhuahna pawh Yunnan province hi a nih theih hmel viau mai.
Kachin-ho lehkhabu tih bo thu chu: Tuan leh mang ata tawh Kachin-ho chuan an pi leh puten Pathian lehkhabu pek an lo tih bo tawh thu hi an tu leh fate an lo inhrilh chhawng zel a. Chu an lehkhabu hloh tawh chu tu emawin a rawn pe leh dawn nia sawi a ni bawk a. Kum 1890 khan American Baptist Foreign Mission Society tirhin Rev. Ola Hanson-a te nupa chu December thlaah Burma chuanchunga Kachin ram an thleng a. Mi sawi an hriat chinah chuan Kachin-ho chu hnam kawlhsen, nunrawng leh mi bumhmang tak an ni. Burma lal pawhin Kachin-ho hnena Chanchinṭha hril tum missionary-te hnenah, “Kachin-ho chu zirtir in tum maw? Saw laia ka ui bawk saw in hmu em? Ka hrilh a che u, Kachin-ho zirtir ai chuan ka ui hi zirtir a awl zawk ang. In nun in va khawhral mai mai dawn a ni”, a lo ti niin Tom Steller-a chuan a ziak. Heta Burma lal a tih hi Thibaw Min-a a ni a, Thebaw tih leh Theebaw tia sawi a ni bawk. Kum 1859 aṭanga kum 1916 thlengin a lal a, Burma ram chanchina an lal hnuhnung ber leh Konbaung lalrama an lal hnuhnung ber, niin Wikipedia chuan a ziak.
Ola Hanson-a te nupain Kachin ram an han chuankai chuan an thil hriat hmasak chu thawnthu a ni a, Pathianin thil tinreng a siam thawnthu te, thihna leh thawhlehna thawnthute, tuilet thawnthute an lo nei a, ching zinga Ola Hanson-a beng verh ber chu lehkhabu tih bo thu chu a ni. Kachin-ho thawnthuah chuan Pathianin hnam tin lehkhabu a pe ṭheuh a, Chinese-ho a pek chu lehkhapuana ziah a ni a, Burmese-ho chu savuna zial a ni thung a. Pathian an be zo chu an lehkhabute nen chuan an haw ta a, kalkawngah chuan Kachin te chu an ril a lo ṭam a, an thuziak chu an ei ta mai a, an nei lo hlen ta a ni, tiin an lo sawi ṭhin.
Ola Hanson-a chuan Kachin-ho lehkhabu tih bo chu pek let leh a tum ta ran a, anmahni ṭawng ngeia ziah baibul pe turin a inbuatsaih ta a ni. Mizote a aw b min siamsaktu Pu Buanga leh Sap Upa ang khan Ola Hanson-a chuan Kachin-ho ṭawng zir ta a. An ṭawng chhuak ri te, an ha kara an lei siksawi dan te, an hmui phun te lamin uluk takin a zir a. Mizote ang thovin Kachin ṭawng chu Sapin tonal language an tih, a thluk azira awmze hrang nei a ni ve a. Entir nan: Lei tih hi kan ṭawngna lei sawina a nih rualin lui chunga kan dawh kai ‘lei’ chu a thluk a hrang a, vawksa ka ‘lei’ chuan ka thluk a dang leh daih ang hi Kachin-ho ṭawng pawh a ni awm e. Kachin ṭawng thumal 25,000 lai a khawnkhawm hnuah Kachin-English dictionary, thumal 11,000 awmna a siam a. Kum 1890-a an han kal tirha ziak leh chhiar thiam la awm miah lo kha kum 100 hnuah chuan Kachin-ho chuan anmahni ṭawngin ziak leh chhiar an thiam ta a, Burmese ṭawng ngei pawh ziakin an chhiar thiam ta a ni.
Kum 1911-ah chuan Kachin baibul, Thuthlung thar chu a letling zo va, kum 1926-ah Thuthlung hlui a zo leh a, a letling zo chu a lawm em em mai a. A nupui leh a lehlinpuitu Kachin pa chu a ko va, an ṭhingṭhi a, Pathian hnenah lawmthu sawiin an thinlung an hlan a ni. Tunah hian Kachin chu Kristian an lo ni ta a, tun hma chuan Mizote ang thovin thing bul lung bul be mi an ni ve a, Ola Hanson-a zarah Pathian an lo hre ta a, mi 500,000 emaw zet chu Kristian an lo ni ta a ni.
Pathian zarah kan dam ang a, kar leh lamah thuziak tih bo chanchin dangin chhunzawm leh kan tum ang.