BÃWM TÃWTA KHUNG ANG KAN NI!
A KAMKĒUNA
Hmunhma chêp, inhmun chêp, ēk in, bual in chêp, khum chêp, khawpui chêp arbãwm tãwt, pheikhawk tãwt bunte thleng hian a hrehawmin hringnun ngaihtuahna a va tibuai ṭhin tak ēm! Hnamfing leh upahote'n an lo timathlawn lovin, "Nupui sual neih leh pheikhawk tãwt bun chu mi hmuh si lovah a rukin kan hreawm ngawih ngawih ṭhin" an lo ti a, thufing dik tak niin a lang. A ruka nupui/pasal sual deuh nei mekte tan phei chuan a taka hre chiangtu an ni ngei ang. Mihring ran vulh leh huan thlãi, lova buh leh bãl, thlãi ilo kan chinte thleng hian chep lutuka indip tawna an awm reng chuan an ṭhang thei lova an nih tur angin an pårchhuakin an puitling ṭha thei ṭhin lo. Hetiang deuh hian kan Aizawl khawpui ber tãwt lutuk hi kan dinhmun mek a ni ta. Engtia tihthawl chi nge ni ta ang le?
AIZAWL KHAWPUI DINHMUN?
Aizawl khawpui hi Feb. 25, 1890 khan din ṭan a ni a. Khatih lai khan mihring 293,416 kan awm a. Kum 2022 khan mi 387,000 kan ni. Kumin 2023 hian 396,000 kan ni mek a, 2023 kum tawpah meuh chuan mi 403,000 tling tura chhūt lawk theih a ni. Aizawl khawpui zãuzawng hi 129.9km² a ni a, Aizawl District pumpui zãuzawng erawh 3,577 sq kms (1,381 sq. miles) a ni. A tir phat aṭangin Aizawl hi khawpui ruahman fel loh (unplanned city) a ni a; Raipur (chhattisgarh,) pawh khu India ram khawpui zinga ruahman fel loh (unplanned city) awm chhun a ni a, New Raipur erawh khu chu planned city a ni. Rãl aṭang leh thlawhtheihna aṭanga thlir chuan Aizawl khawpui kawtthler, kawngpui leh inte hi awmze nei lovin a awm vel niai nuai a ni tih chu a hriatsa theih mai a, heti chung hian June 25, 2017 khan khawpui changkang leh fel fai (smart city)-ah puan a ni a; kan phu loh dinhmuna hlãn kai erawh kan nih hmel hle. Punjab & Haryana state khawpui inṭawm Chandigarh khu Prime Minister hmasa ber Pandit Jawaharlal Nehru khan French architect Le Corbusier ruaia a ruahmantir a nih avangin India rama khawpui mawi ber a ni. Aizawlah hian in 60,635 awmin chhungkua 92,779 kan awm a, kan la tlēm tehlul nen ruahman fel loh khawpui (unplanned city) kan nih avangin khawpui mawi tak leh nuam tak a ni thei ta lo a ni. Mizorama ruahman fel khaw awm chhun chu CS hlui Pu Lalkhama, IAS Retired khua Lungdar ‘E’, Serchhip District ami hi a ni awm e. July, 1984-1989 aṭanga Mizorama Chief Secretary a rawn chelh hnu khan helicopter-in Lungdar ‘E’ hi an thlir a, an khawlai kawthler nuam tak leh rem taka an hman mekte khi a lo piang chhuak ta nia sawi a ni.
Mizorama khuaah chuan kawtthler nuam leh awmze mumal tak awm chhun a ni bawk a; khaw nuam tak a lo nih chhoh phah ta a ni. Aizawl khawpui erawh ruahman mumal awm lova khawpui din a nih avangin khawlai leh kawtthler, kawngpui tlangdung thlengin kan hnawk vel niai nuai a; kan tãwt tawh lutukin kan chep a; chēnna in inzawm deuh pūtin kan sa a, kan inhnaih tawlh tawlh a; kan rilru erawh a inhlat tual tual lawi si a; mahni awmhmun sawn si lovin ṭhenawmnu, ṭhenawmpa inbakkaih pha deuh vek khawpa inhnaihin kan awm a; kan inhmangaih lo tial tial lawi si a ni. Kum 2011 chhiarpuiin a chhinchhiah danin Mizoram pumah khaw 829 a awm mek a, thingtlang aṭanga khawpui lama pēm zawng zawng deuhthaw hian Aizawl kan pankhawm vek niin a lang a; a hmunhmain a daih tawh si lo va, a rem dan danin kan inzam kawi vel niai nuai a, traffic jam chauh pawh ni tawh lovin mihring pawh hi rei lo teah chuan kan la jam nasa viau ta ve ang.
Chuvangin, kan ram hruaitute pawh hian he khawpui tãwt lutuk hi ngaihtuahin a tihdan kawng dang, ro dang dap ngam se a hun tawh takzet a ni. Aizawl khawpui din a nih aṭanga kum 133 zet a ral tawh hnuah pawh a leilung ṭhangin a khawthleng a pun belh chhah chuang bawk si lo, mihring erawh ni tin, thla tin, kum tin kan pung tual tual si a; chuvangin, bãwm tãwt taka inkhung kan ang ta hle a ni.
AIZAWL THAR (NEW AIZAWL) DIN A HUN TA?
December 1911 khan King George V (Britain) hun laiin India ram khawpui ber Kolkata (calcutta) chu Delhi-ah suan tura rel a nih angin 1912 khan ruahmanna siam ṭanin, 1931 khan khawpui lian leh nuam tak mel bial 3 (5km) laia zau chu peih fel niin, India ram khawpui ber chu Delhi-ah sawn a ni ta ni. Sawn a nih chhan erawh kawng hnih lian tak tak a awm. Indian Council Act, 1909-in Bengal partition buaina lian tak a awm vang kha a ni. Tin, Himachal Pradesh khuan an ram sik leh sa milin khawpui ber ve ve pahnih Shimla leh Dharamshala a nei bawk. Hei hi a chhan chu thlasik vūr tawlh leh kawng dangtu a tam avangin Shimla an thlen theih ṭhin loh vang a ni. Karnataka pawh khuan khawpui pahnih Bangalore (bengaluru) leh Belgaum parliament’s winter session -na tur bik a nei bawk. Andhra Pradesh state khuan khawpui pahnih executive capital Visakhapatnam leh dan lam rorelna khawpui Amaravati & Kurnool tiin a kalpui mek a ni. India ramah hian state khawpui bik nei lo pakhat Kerala state a la awm ve mauh mai! An High Court pawimawh tak chu Ernakulam-ah a awm laiin, State khawpui bik atana puan a ni chuang lo, a chhan chu Kerala hi kum 1956 khan state hlui pahnih Travancore-Cochin leh Malabar-te an inzawmkhawm (merger) vang kha a ni. Tunhma chuan Shillong khu Assam khawpui a ni ṭhin a; Meghalaya state a lo pian khan Shillong chu Meghalaya khawpuiah hman a nih tak avangin Assam sorkar chuan 1973 khan Dispur khu Assam khawpuiah a hmang ta a ni. Kan tarlan takte khi ngun taka thlir chuan State Capital hmun sawn leh khawpui chi hnih nei te, khawpui ber bik nei lote thlengin an awm nawk mai. Chuvangin, a ṭul a nih chuan Aizawl khawpui ringawtah hian kan len tawh loh avangin Aizawl khawpui aṭanga 90.5 km, darkar 2:49 minutes chauha hla hmun rem leh nuam bawk si, Thenzawl hi 'New Aizawl' atana ruahmanna siam ngam Sorkar nei ila a va han tihzia dawn em!
Kan ram hruaitute zingah hian hetianga policy & project nei ngam manifesto-a felfai taka dah ngam kan la nei miah lo hi a pawi takzet a ni. Tunah hian Sorkar department 44 kan nei mek a; heng zinga Pisa lian tham leh pawimaawh deuh deuh sawmhnih (20) vel tal hi planned city felfai taka kalpuiin suan ngam ngat se'ng chuan, Aizawl khawpui hi kan thãwl duak thei ngei ang. Thenzawlah hian Vantãwng khawhthla te, Deer Park te, Police Training hmunpui (PTS) te, Golf course te, Mizo kut themthiamna puantahna hmunpui te, AH & Veterinary hmunpuite leh thil pawimawh dang zin mite hip tur thil eng eng emaw a awmsa nual tawh lehnghal a; chuvangin, Sorkar thar lo piang mai tur hian 'New Aizawl' din tur hian ke pên ngam se kan khawpui chep lutuk bãwm tãwta inhnawh ang mai kan nihna hi chu a su kiang ngei ang.
A TLÅNGKAWMNA
India ram state dangte pawhin remchan zawkna avangin an khawpui hluite tlansanin khawpui tharte an din a; khawpui chi hnihte an nei ngam a; Aizawl khawpui pawh hi ‘Thenzawl’ ti tawh lova 'New Aizawl' (Aizawl thar) tia vuahin ruahman felsa khawpui Pandit Jawahar Lal Nehrua’n Chandigaaarh khawpui a duan ang khan duan thlap han ni bawk se, Sorkar pisa pawimawh tak tak dahin 'New Aizawl Municipal Corporation (NAMC)'-te nen thlap buatsaih han ni mai se’ng chuan thingtlang khaw 829 aṭanga lo pêm turte leh tuna Aizawl khawpui chhunga hrehawm tak leh chêp tak kara hringnun chhir chho mekte hian New Aizawl (Thenzawl) lam kan pan chur chur ang a; traffic jam chur chur te, kawngpui sira mihring leh lirthei veivahna pawh awm lek lo khawpa Nuho chawhmeh bazar sumdawn nana kawngpui luah hmiah hmiahhote pawhin an pan chur chur ang a; Old Aizawl leh New Aizawlah rual khai takin kan inchhåwk zāngkhai tawn ang a; Aizawl hlui (old Aizawl) hi a rehin a thawl nuam haih tawh bawk ang a; New Aizawl lam lahin nuam an ti ang a; kawng tinrengah mipui leh sorkar department-te, AMC leh NAMC-te pawh a ṭha zawngin kan inel sauh sauh ang a; Mizoram mihring nuai 12.6 singruk lek hian khawpui nuam leh mawi tak pahnih kan nei ve mai dawn a lo ni.
Mahse, tun thleng hian kan politician-te hian hetianga Aizawl tawt lutuk tihthåwl dan, a taka kalpui ngam an la awm tlat lo hi “Kan vanduai chuang e, mi u” tih mai loh chu sawi tur a vang thei hle chu a ni e.
- Dr. C. Lalrampana