FAINA – TU MAWH NGE?
Faina chungchang sawi hi chuan kum 2011, May ni 23-a Dr. APJ Abdul Kalam-an IIT Hyderabad-a fuihna thu ropui a sawi hi ka hrechhuak ṭhin.
“Kan sawrkar lak tlak loh thu i sawi a, kan ram dante hi a hlui lutuk tih thu i sawi a, thianghlimna hnathawktuten bawlhhlawh an thenfai tawk loh thu i sawi a, telephone chhiatzia thu pawh i sawi ṭhin. Kan thlawhna inrelbawl dan chu khawvela chhe ber angin i sawi a, kan rel kawngte chu fiamthu thawh nan i hmang a, dâk a i thil thawnte chuan i thawn tumna hmun an thlen ngai loh thu i sawi fo bawk a. Kan ram chhiatzia thute i sawi nawn i sawi nawn ṭhin. Anih leh eng nge i tih ka zawt a che.
Mi pakhat Singpore-ah a kal a, a hming chu I HMING a ni a. Amah chu NANGMAH i ni. An thlawhna ṭumhmun aṭangin i kal chhuak a, khawvel mit tlung khawpin i changkangin i zei em em a. Singapore-ah chuan cigarette bung khawlaiah i paih ngai lova, mi dawrah thil i ei tuam tuam ngai hek lo. An lei hnuai rel kawngte chu i fak em em a. Tlai dar 5 - 8 pm inkar velah Orchard Road tlan tlang turin an Dollar 5 i pe a, restaurant-ah emaw dawrah emaw i chawlh rei deuh avanga i parking ticket man an dil belh che pawhin i sawisel ngai hek lo.
Australia leh New Zealand tuipui kamahte chuan coconut kawrte chu bawlhhlawh bawm bakah hmun dangah duhdah takin i paih ngai lo. Tokyo khawlaiah i kuhva eina i chhak sen huam ngam em? Chu nangmah tho chu India ramah i lo kir a, mi zahawm tak i nihna haiderin kawng sira lirthei dah man i pe ṭha duh lova. Thingpui dawrah mawi lo takin i khawsa a, Singapore chu nise i ti duh hauh lovang. Mi ram a mi dan zawm a, zahthiam em emtu nangmah khan nangma ramah dan i zawm thei si lo. India ram i lo haw a, India leilung i rawn rah chiah khan meizial bung leh bawlhhlawh i rawn paih darh nghal a. Mi rama dan zawm a, khua leh tui chhuanawm tak ni thei tura inhmang thei si khan engah nge chu nungchang chu i chhunzawm theih loh?”
Faina hapta kan hmang chho leh ta mek a, kum tinin office, school, veng chhung then fai, lui dunga bawlhhlawh then fai thlengin hma kan la mup mup a. Aizawl khaw pawn lama khaw ṭhenkhatte phei chu India ram pum huap pawha khaw fai an ni ve ta mek a, a lawmawm hle. Kumin a fai leh thianghlimna beihpui thlakna ‘Swachhata hi Seva’ thupui chu ‘Garbage Free India’ a ni a. Bawlhhlawh paih chungchang-ah hian zir tur kan la ngah hle mai. Lui kawr, luite leh lui lian deuh, hmun awl remchang apiangah bawlhlawh chi tin reng kan paih a. Kan lui lian leh luite deuhte chu plastic leh a kaihhnawih sarang leh polythene-in a khat a ni ber tawh a ni.
Bawlhhlawh rau rau-ah kan chenna khawvel tichhe nasa thei ber chu plastic aṭanga siam thil chi hrang hrangte hi an ni a. Kum tinin khawvel pumah plastic leh a kaihhnawih bawlhhlawh 300 million tonnes a awm ziah anga ngaih a ni. Science Journal ‘Nature’-in a tar lan danin kum tin heng plastic bawlhhlawh 14 millions ton zet chu tuifinriat-ah a lut a, chu chuan nungchate a tihlumin an nun a tihrehawm nasa hle a ni.
Tuipui sangha lian whale te, dohphin te, satel te, sangha ten an thih phah nasa hle a ni. Tun hnaia zirchianna-ah chuan Alaska-ah ringawt pawh Northern fur seal 30,000 vel zet chu kum tin heng plastic hnawk avang hian an thih ziah an ti bawk a ni. Tuipuia bawlhhlawh lut nasa tak avang hian USA-a beach 12,000 zet chu mihring chen nan a him tawh loh avangin an quarantine tawh a ni.
Kumin March ni 8 khan Sangau-ah Exam centre tlawhin kan kal a, Phawngpui tlang tlawhna remchang kan nei hlauh a. Forest Department duty-ten a tlawhtute bawlhhlawh paih mai mai lo tura an hrilh thlap hnuah pawh Far Park aṭanga Phawngpui tlang chhip inkarah sarang leh thil eina kawr hmuh tur a awm zut mai. A tlang chhip sang lai berah pawh thil eina kawr, plastic tui um ruak leh bur ruak dang hmuh tur a tam hle a ni.
YMA hruaitu ka nih ve lai khan Chhingchhip-ah Group Conference hmang turin zan khat riakin ka kal a. An khaw chhung a lo fai hle mai a, an hmalak dante ka zawt a. An khua an tihfai ṭhat hma hi chuan an khawtlang a hrisel lovin natna hrang hrangin a tlakbuak nasa a, an khawtlang fai hnu-ah chuan an lo hriselin natna tam tak a bo tak thu an lo sawi a. Fai hi hriselna a nihzia a takin an lantir a ni. Ziaktu ṭhenkhat chuan, “Cleanliness is next to Godliness,” tih hi, “Pathian thu awih la, fai bawk rawh” tiin an hrilhfiah a. “Pathian ngaihsak leh a duh anga nun tih lovah chuan faina hi a pawimawh ber,” tihna a ni awm e.
David A. LaSpina chuan Japan rama school-ten faina chungchanga naupang an inzirtir dan hetiang hian a sawi a. “Ka fapa chu kum 3 mi a nihin preschool-ah a kal ve a. An school kal tirh kar hmasa berah chuan an class chhungah chaw an ei dawnin naupang kum 4 mi hi nitin an class-ah a lo kal ṭhin a. Dawhkan te a tifai a, chaw eitur a hlui a, an eizawhah a tihfai sak leh vek a. An school kal kar hnihna aṭang erawh chuan heng pre-school naupang kum 3 mite hi an dawhkan tihfai dan an zirtir a, an chhun chaw ei tur an mahniin an inhlui a, an eizawhah an hmun hmate an tihfai tir leh vek ṭhin a ni. School chhunga an luh dawnin an pheikhawk an phelhtir vek a, an kut fai takin an sil tir a, kam thuah leh hrawk tihfai dan (gargle) an zirtir nghal bawk. Chhun chaw an eizawhah kut an siltir a, an ha an nawh faitir bawk ṭhin.
Tlai lam school ban dawnah an dawhkan, thutthleng leh chhuat te an nawh faitir bawk. Fai inzirtirna hi kum 3 aṭangin an ṭan a, hei hi school pawl sang zawkah pawh an chhawm chho zel a ni. School an chhuahsan hmain an classroom an tifai ziah a. School pawn lam pawh a khat tawkin an tifai ṭhin bawk. Ina an hawn pawhin inbual te, dawhkan tihfai te, pheikhawk nawh te, chhuat nawh te an tinghal ṭhin,” tiin a sawi. Naupan tet aṭanga faina hi inzirtir a nunpui anih chuan puitlin hnua inzirtir hrep a ngai tawh dawn lo a ni. ”Naupang chu a kalna awm kawngah chuan zirtir ula, a upat hun pawhin a thlah lo vang.”
Japanese hnam nunphungah hian faina leh tihtur hlen chhuah duhna hian hmun pawimawh tak a luah a. Faina an zirtir dan kawng khat chu ‘shinrin-yoku’ emaw ‘forest bathing’ (ram ngaw a inbual) an tih hi a ni a. Hei hian ram ngawa va inbual tak tak lam a kawk lova, “Ramngaw a hun fianrial hman,” tihna a ni zawk awm e. Khawpuia hnathawkten an rilru tihzangkhaina turin khawpui pawn ram ngaw hmun an pan ṭhin a. Ram ngaw chhunga thing leh maute leh nungchate nen ngawi rengin rilru ngaihtuahnain an inkawm ṭhin. Nu leh pate pawhin an fate ramhnuai hmun fianrialah hruaiin an chhehvela nungchate leh thing leh mau hlutzia an hriat fiahtir ṭhin. Hei hian an nunah environment humhalh duhna a siamsak a, fai pawimawhzia an zir chhuak bawk ṭhin an ti.
Ramhnuaia fianrial neih hian ngaihtuahna hrisel siamtu ‘endorphin hormone’ a siam chhuak a, hlimna a chawk tho a. ‘Stress hormone’ titlemin ngaihtuah hahna a tihniam a, lungphu leh blood pressure-a tihniam a, natna do theihna a tisang a, damlo tan pawh dam chhuah chakna a pe a. Ngaihtuahna hrisel lo titlemin, rilru hahna te, thinurnate, nguina te, chauh hluah hluahna te a titlem a, ngaihtuahna ṭha a siam a; chu chuan chakna leh rilru thlamuang taka hahchawlh theihna a siam ṭhin a ni. Forest bathing hi Dr. Qing Li-a, Forest medicine leh Immunology-a doctor hmingthang takin kum 1980 vela a tichhuah a ni.
Thianghlimna inṭanna hmasa ber chu thinlung a ni. Sam ziaktu chuan, “Aw Pathian, keimahah hian thinlung thianghlim tak siam la,” a lo ti a. Thinlunga thianghlim mi chu a ngaihtuahna te, a thil thlir dan te, a lo ṭha nge nge ṭhin. Zun ina ek duh tlatna, kawngpui a lei vung leh bawlhhlawh paih duh tlatna rilru pawh hi thinlung a thianghlim chuan a bo ngei ang.
Kan Pathian chuan, “In thianghlim tur a ni, kei ka thianghlim si a,” a ti a. Pathian thupek angin kan taksa leh silhfen te, kan in leh a vel te, kan khawtlang te kan vawng thianghlim reng tur a ni. Kan ram hi ka ta a ni a, a chhiat a ṭhatah mawh ka phur a, a fai leh fai loh hi ka mawhphurhna a ni kan tih ngam a ngai tawh a ni. Sawrkar tih turah dah mai lovin keimah hi ka pawimawh ber a ni tih i hre thar ang u.
- JH Zoremthanga