Sulhnu 130: Lamsuaka Savawmin a seh

Kar hmasa khan Lamsuaka leh Pasalṭha Khuangchera te intawn dan chanchin kan sawi a, tun ṭumah chuan an intawn hmaa Lamsuaka Savawmin a chin hrep thu kan sawi ang.

Chumi kan sawi hmain kar hmasaa Laurala sakeiin a seh beh tlat laia a pa Thangsekan a fapa chhan tuma a kawlhnama a sah thu kan sawi kha a ni a. Pasalṭha Thangseka hi mi huaisen tak a lo ni awm a, a chanchin han zep leh lawk ila. A sek phiar fat avanga Thangseka tih hlawh zui, a hming tak aia an koh zui tak a ni awm e. Lalburha Sazaa a indanin Thangseka hian a zui a, ṭum khat chu Saza aṭangin an zin chhuak a, Lalṭhuama khua Khawnglungah an cham a, Thangseka chu zawlbukah a riak a. Thangseka riah tuk zing khaw var chian hmain Vuttaia leh Pawiho ṭang dunin Khawnglung chu an rawn run ta a. B. Lalthangliana chuan Khawnglung run hmingthang tak hi Chhim leh Hmar indova hmar lam lalho chetna hmasa ber a ni, a ti a, indo hun hi kum 1849-1856 chhung niin a ziak. Khawnglung hian zawlbuk pawh pathum lai neiin a ziak na a, zawlbuk pakhata tlangvalho riak an kahhlum deuh phiar thu bak zawlbuk dang sawi a awm ngai lo. Vuta thawhpuite pawh hi a fate pahnih Lalnguauva leh Lalvunga bakah Khuanghlum lal fanai mi Khawtindala te leh Ṭiau chhaka Pawiho pawh a ruai tel niin a ziak a.

Zawlbuk an kah chilh ṭum hian zawlbuka Thangseka riak chu damin a tlan chhuak niin James Dokhuma chuan a ziak. A runtute hian zawlbuk bawhbelah an silai khat tupin an chhuang a, zawlbuka riak tlangvalho mu lai chu, “Khawnglung tlangvalin thawh in hai e, tho ta che u le” tiin thingnawi telin an vawm a. Tlangvalho lo tho chu an lo kap chiam a, kalh nulh khawpin an tlu a ni. Tlangvalho zingah mu Thangseka chu eng lai pawha chempui lukhama mu a ni a, pasalṭha chin hria tih takah tho mai lovin an rawn kah chiam hnu chuan, “Kha keimah Saza tlangval, Thangseka ka lo tlan chhuak dawn e, lo inring rawh u”, tiin a lim chhuak a. A zuang zawk zawk a, silai an chhuan ṭhupna bawhbelah a per kai a, thih thaa che a ni bawk a, a chem chu vai puat puatin a nam per rawk rawk a ni awm e. A khawihte chu an ek ṭhawt ṭhawt a, a tlan chhuak thei dawn ta mai a. A runtute chuan, “Saza tlangval ni mah la, i tlanchhuak bik hlei lo’ng e”, tiin an lo kap zui tuar tuar a. A diar khim chu an kahthlaksak lawp a, tlansan duh lovin a let leh ngat a, “Sakawlin a hmul a thlauh ngai lo” tiin a chhar leh ngat niin an sawi. A tlan chhuak ta ngei a, silaimu a ṭawng fu lo chu, mihuai hi vanneihna hian a um ṭhin an lo tih fo ang mai a ni. A tlanna lamah mi pathumin nula pakhat pawngsual an tum lai a va nang a. Pakhat chu a chem phekin a chhipah thawp satin a hem lir tawp a, nula chunga lo bawk ṭan mek chu a ngumah a sat zawt bawk a, pakhat chu a tlanchhe ta a ni. Nula a chhanchhuah chu a pu lawk a, dai lam panin a chhuahpui ta vawk vawk niin an sawi. Thangseka nula chhanchhuah chu Khawnglung khaw in 300 zinga an nula hmelṭha Thangtuahzovi a lo ni a, a hnuah nupuiah a nei, ti an awm a, a ṭhenin a man a ei an ti bawk.

Kan sawi tum ber savawmin Lamsuaka a chin hrep chanchin lo sawi tawh ila. Lalburha khua Rohanga lovah savawm a chhuak ṭhin a, a thlai eisaktu savawm hnu chhui turin Lamsuaka a sawm a. Hemi kum hi Mizovin thlichhe tleh kum kan tih kha a ni a, kum 1876 a ni. Chumi kum nikir thla chawhnu lam vaimim thar tirh lai a ni a, savawm hian a lo kek ṭhin pawh hi a mawh lo ve. Tukṭhuan ei khamah chuan sa hnu chhuiin an inzui chhuak ta a. Rohanga lo a n thlen chuan savawm hnu chu a lo chhuak thar dup mai a, vauah an chhui lut ta a. Luite a kanna lai an va chhui thlen chuan a lung rah pawh a lo la huh hlup a, tlangdungah chhovin an chhui ta zel a. Thingtuai leh mau inpawlh chukna hmun an chhui thleng a, an hma lawkah chuan bawn pik zet mai hi a awm a. Chutah chuan savawm chu a awm niin Lamsuaka chuan a ring a, Rohanga hnenah chuan, “Rova, kan hnuchhui hi kan hma pikah sawn a tawm ngei ka ring a, a hnu aṭangin sum ruk ai chuan a te lovin a lang a. Kan fimkhur a ngai hle dawn a, hmasak nge i duh hnuhnun”, tiin a zawt a.

Rohanga chuan, “Nang pasalṭhain hma hruai zawk la, ka rawn zui zel ang che. Ka phatsan hauh lovang che”, tiin a intiam a. Lamsuaka chuan hma a hruai a, fimkhur takin bawn pik chu an hnaih ta zel a. An rin lawk ang ngeiin pikah chuan savawm chu a lo awm a, savawmah pawh a lian ber chi vawmkhang an tih, ṭhenkhatin ‘tulum’ an tih, sum ruk ai amaha lian tur hi Lamsuaka te hnuchhawn zawngin a lo uiṭhut vung mai a. Lamsuakan a veh ṭhem ṭhem lai chuan Rohangan thingṭang ro a rap tliak ri ta bak mai a. Savawm chu a rawn lehhawi tang ta hrû mai a, huk chungin a rawn bawh ta rup mai a. Rohanga chu baklêngin a tlanchhe ta a, chhâwntual kungah lawnin a ler aṭangin Lamsuaka leh savawm inhmachhawn chu a thlir ta a ni.

Lamsuaka chuan savawm inhrosa chu a lo nghak a, an inhnaih chilh hle a ni ang, a silai kaw hmawr chuan savawm irah tak a lo hawlh a, a han hmet chu a puak ta awzawng lo va. Silaimu thun leh hman ni hek lo, a silai chu paihin kut lawngin a lo man ve ta tawp mai a. An inelh ta ngat ngat mai a, Lamsuaka chu thlang lama ṭang zawk a nih avangin savawm rawn nawr thlakna tha hmang chuan tluk pahin a inbin zawk mai a. A rawn tho chhuak leh chu savawm chuan a rawn nang leh hman a, an inelh leh ta ngat ngat mai a ni awm e. Chutiang ngawt chuan hneh rual a ni lo tih hriain Lamsuaka chuan a inbin per leh lawp a, a iptea chem chu chuhin a han ban a. Chem awzawng a lo awm lo va, a inbin hmasak khan a ip chawpin a lo thlauh daih hi a lo ni a. Savawm chu han elh teh mah se, a hneh ngang lo tih inhriain a han per sawn leh a, a thawh hmain savawm chuan a rawn bawh ta a. Lamsuaka chuan a tha tawpin a lo tlawh per na a, a rawn bawh nawn leh chu a nam per zo ta lo va, a bawhbet ta tlat mai a ni.

A ṭhianpa Rohanga lah chuan a rawn chhan ngam der si lo va, a lo thlir ngawt mai a ni. Savawm chuan Lamsuaka chu a sawisa ta a. Upaten, “Savawm hi zawlthik a ni a, mi a seh pawhin an hmai ngeia seh a tum ṭhin”, an lo tih chu a dik ngei a ni ang. Lamsuaka hmaia seh a tum chu anin theihtawp chhuahin a hmai a lo veng a. A inhupna kut chu a seh thler diai duai tawh a, a kaihza tha lamin a pet thler pawrh tiam tuam tawh a. Chutianga a chauh tawh hnu pawh chuan Rohanga ṭanpuina dila auh chu a tum chuang lo. Chutia a ṭhianpa a chau ṭan ta tih a hmuh chuan Rohanga chuan chhawntual lera mau invaw kai chu chemin a khawng ri a, “E khai, e khai.., tiin a lo au ve chiam chiam a. Rohanga au ri chu a hlau nge ni, savawm chuan Lamsuaka chu a kal san ve ta mai a.

Savawmin Lamsuaka a kal san hnu chuan Rohanga chu thing aṭanga lo chhukin a ṭhianpa chu a rawn bawisawm a. Lamsuaka chu thi hlirin a khat a, a hliam avanga a thinur sa nak alaiin Rohanga dawihzep lutuk chuan a thinur a ti zual a. Thei leh thei lovin a ipte tlakna panin a bawkvak ṭawk ṭawk a, a ip chhunga a chempui chu lekchhuakin thing nghengin a ding lawk lawk a. A hmaia thisen luang chu a hui pawk pawk a, kawrte rala savawm kai mek chu chovin a au ta a. “Lo kir leh rawh, i han inbei ṭha leh teh ang. Nichinah kha chuan ka la intiam lo va, tunah erawh chuan ka intiam ta e, rawn thawk leh rawh”, a han ti piap piap a, a chau lutuk chu a chempui hum nen chuan a tlu rawk rawk a.

Rohanga chuan, “E khai, kan chhe lutuk tawh deuh lo maw? Cho cho tawh teh suh khai. Sapui an cho ngai lo ve”, tiin a lo khap a. Lamsuaka chuan, “Cho tehlul mai e, ka kut vawi khat pawh thlak lova a kal bo tur hi ka ngaingam lo. Rawn thawk leh teh, i rawn thawk ngam tawh lo em ni? I ngam lo a nih chuan keimah Lamsuaka, Khuang vawi thum chawi Ruangvunga tupa hi ka lo thawk e, lo inring rawh”, tiin a cho zui a. Mahse Savawm chuan a duhtawk a ngah tawh a ni ang, a kal liam ta a.

Savawm kal liam hnu chuan Rohanga chuan, “Ti hi kan ni ta a, ka han zualko ang a, i lo awm dawn em ni ang?” a han ti dak dak a. “E.. ni lah lo ve, a na hlei nem. Chaw ei ti tui tawk chauh alawm. Mi tihbuaina khawp a ni lo ve, tih pahin Lamsuaka chuan kal a inpeih ta mai hi a ni awm a. Rohangan a silai chhawk a tum pawhin a remti lo va, eng emawti ti chuan khaw chhung an thleng thei hram a. A hliam chu a rapthlak hle a ni ang, a sarhu lai chuan hmeichhia chu sawi loh, mipa naran pawhin an en ngam mang lo an ti. “Lamsuaka kher chu ni lo se, han dam khawchhuahpui rual a ni lo” an ti hlawm a ni. Thla thum emaw zet chu inah a awm dam a, favang a lo thleng a, October thla chuan silai kengin ram a chhuak leh thei ta a ni.

Pathian zarah kan dam ang a, kar leh lamah chuan Pasalṭha Lamsuaka hova sakei, a nung chunga an zawn thu sawi kan tum ang.