Lalhruaitluanga Ralte

Guest writer

Lalhruaitluanga Ralte

Mission Vengthlang

Sulhnu 115 Rev. William Williams-an Kalkhama, Lianphunga leh Thanghulha te Sylhet lung inah a kawm

Kar hmasa khan Zalen nana British dotu Mizo lal Kalkhama, Lianphunga leh Thanghulha te Hazaribagh lung inah an tantir tak thu kan sawi a, kha kha kan chhunzawm ang. Chu mi hmain hriat fuh loh deuh avanga ziah sual ka neih, Pu R.L. Ṭhianga Chawnpuiin min rawn hrilh a, ka lawm hle mai. Min hrilhfiahna aṭangin thu dik zawk han tarlang ila. Kar hmasa khan ‘Suakpuilala u Lalchhunga fapa Liankunga’ tiin ka lo ziak a, Suakpuilala fapa upa ber Lalchhunga tih zawk tur a ni a. ‘Kalkhama nau Thanghulha’ ka tih ngawt pawh kha a dik lo tluan lo na a, unau piang hmuna a naupang zawka ngaih theih a lo ni a. Suakpuilala fa Kalkhama aiin Suakpuilala u Runphunga fa Thanghulha hi a nau zawk a, chuvanga unau pianpeng khatnaa naupang zawk kan sawina a ni e. Chu lovah chuan ‘Liankhama Zawlnghak lal’ tia kan lo ziah pawh kha Suakpuilala upa Liankhama chanchin kan chhuinaah Vanhnuailiana fapa Liankhama Zawlnghak lal nen kan lo ngaihfin a. Suakpuilala upa, Liankhama khua hi ka chhui mek a, a khua hi Tinghmun tia ziak ka hmu tawh a, Tut kam vel niawma min hrilh te pawh an awm. Ṭhenkhatin Durtlang lam vel, Sairum lam hi niawmah an ngai bawk a. Heng khuate hi a inkarkik hle mai si a, Zalen nana British do ve zinga Liankhama khua hi kan hriat chhuah hunah kan la sawi leh dawn nia. Ka ziah dik tawk lohah chhiartute ngaihdam ka dil a, dik taka ziah zel tum mah ila, inzirchawp chunga ziah ngai a lo awm ṭhin avanga ka tih fuh tawk lohah min hriatthiamna ka ngen a, a dik hriain min hriattir zel hi ka duhthusam a ni e. Kan history dik taka kan ziah zel theih nan chhiartute nen kan zirhovah ngai ila, hriat fuh tawk loh chu kan in hriattir zel dawn nia.

Kan thu ziah laiah let leh tawh ila. Kalkhama, Lianphunga leh Thanghulha te lung in tang tura Tezpur aṭanga Hazaribagh an panpui hma hian thu ngaihnawm danglam tak a awm a. Silchar aṭanga Tezpur an thlen hma hian Sylhet-ah ni eng emaw zat an tantir lailawk a lo ni a, chu chu han sawi ila.

Kum 1890 kum tawpah khan Welsh missionary Rev. Williams Williams-a khan Khasi ram Shella khuaa kum 3 a thawh hnuah Wales ram aṭanga a rawn chhuahpui Sylhet-a thawk mek Rev. Pengwern Jones-a a va tlawh a. Pengwern Jones-a hian Sylhet khua a fanpuinaah lung in a tlawhpui a, tang thar an awm thu a hrilh a. Thil tih sual vanga lung in tang thar naran an nih loh avang leh ram dang mi an nih avanga hrilh kher a lo ni a. Chuta lung in tang tharte chu Zalen nana British dotu Mizo lal pathum kha an lo ni a. Missionary ta Williams-a chuan a ngaih pawimawh ber mai, Isua chanchin an hriat leh hriat loh zawh a duh a, an chanchin chu a ngaihven ta riau mai a. Lung in hotute hnenah biak phalna an dil hnuah lung inah chuan an zu hmu ta a. Mizo a hmuh hmasak ber an ni a, ral aṭanga an thawm a lo hriat fo ṭhin an nih avangin hmuh ngei kha a duh a ni. A lo hriat dana lu la hnam, hnam kawlhsen leh hringei ang hiala sawi pawh a lo awm tawh awm e. Mizo lal pathum Kalkhama te, Lianphunga leh Thanghulha te chu a han be vel a. Ṭawnglettu hmangin an inbia nia sawi a ni a, Mizo ṭawng thiam, Vai ṭawng thiam bawk, Sylhet khuaa lo awm chu tu nge ni thei ang kan hre phak lo. Williams-a hian Mizo lalte an tantirna chu jail ti lovin gaol a ti a, lung in te nau deuh zawk ni turah ka lo ngai mai a, mahse a lo ni lo. United States lamah khuan kum 1820 aṭang tawh khan lung ina mi an tantirna hi jail tiin an lo hmang tawh a ni awm a, British lam chuan gaol an lo ti ngar ngar a, kum 1950 lam aṭang khan British lam pawhin jail an ti ve ta a, gaol tih chu ṭawng hluiah a chang ta a ni.

Kalkhama hi Silchar-ah pawh Bawrhsap biaa lo zu kal fo tawh, a khawnbawl upa min Zapuithanga, Chaltlang lal Thangphunga pa nen khan British officer-te chu an lam ṭang atan an lo zu ngen tawh ṭhin a. Eng eng emaw inremna ang reng, thawhhona thu te an lo thlung tawh niin an sawi. Kalkhama hian vai ṭawng a thiam ngei em tih chu kan hre chiang lo na a, a upa Zapuithanga leh Zapuithanga fapa Baia hi Silchar-a Mizo lalte leh sawrkar inbiaknaah ṭawnglettuah an lo ṭang fo tawh a. Mizo lalten Assam Chief Commissioner leh Manipur Reng lal an biak ṭumah te pawh an pafa hian an lo tel tawh a. Kalkhama pawh hian tlem tlem chu a hre ve pawh a ni ang, Rev. Williams-an a va biak pawhin a lo chhang thei ve mai a ni awm e. Williams-a chuan Mizote chuan Isua an la hre ve ngai reng reng lo a ni tih a hriat chuan Isua chanchin a han hrilh chawpchilh nghal mai a, an la hrethiam lo. Mizo lal pathum hi Mizo zinga Isua chanchin dawng hmasa an ni.

Lianphunga te unauho a kawm aṭang chuan Mizote zinga missionary nih a chak ta tlat mai a, lung in an tan chhan chu British dova an kah chiam vang a ni tih a hriat chuan an nun thlak danglama rem lentir thei chu Chanchinṭha chauh niin a hria a. Shella khuaa a kir veleh Mizoram tlawh dan tur a ngaihtuah ta nghal a ni. February ni 7, 1891-ah chuan Welsh Calvinistic Methodist Foreign Mission Secretary, Liverpool-a awm Rev. Josiah Thomas-a hnenah lehkha a thawn ta a. Silchar-a Deputy Commissioner Major Maxwell-a hnen aṭanga Mizoram luh phalna a hmuh thu te, Mizote chanchin leh an awmna hlat zawng te, eng ang mi nge an nih te a zawh thu nen. “An hnena missionary-a chhuah ṭul tiin thla eng emaw zat ka lo vei tawh a, Chanchinṭha chauh hi rem lentir thei a ni. Pathianin an hnena ka kal hi a remti lo a nih chuan kal ka chakna leh ṭul ka tihna hi mi dang thinlungah tal dah mai rawh se”, tiin a zu hrilh a ni. Mizoram chu ram thim, Chanchinṭha la hre ngai lo ram a ni tih hre turin Williams-a chu Pathianin Thanghulha te unau lung in tang hnenah a lo hruai a, Mizote hnena Chanchinṭha hril turin a hruai a ni kan ti lo thei lo. Dr. J.V. Hluna pawhin, “Mizorama Chanchin Ṭha koh luh nan lalho lung in tangte chu Pathianin a hmang dawn a lo ni reng mai”, tiin a ziak a ni. Rev. William Williams-a kha Mizorama Chanchinṭha thlentu hmasa ber ni turin Pathianin a lo ruat ngei a ni ang, kum 1891 March ni 15, Pathianni chhun laiah Liankunga khua Mualvum naupangte hnenah Baibul milemte semin Pathian hlate an sa a. March ni 20-ah Aizawlah lutin thla khat dawn lai Aizawlah Chanchinṭha hrilin an vak vel a. Chanchinṭha hrila Mizoram chhunga Sap missionary lo lut hmasa ber a lo ni ta a ni. Chutiang chu thil thlen dan a lo nih avangin Mizoram Presbyterian Kohhran chuan kum 2014 aṭangin March ni 15 hi Mizorama Chanchinṭha thlen ni tiin a serh a, missionary-te hlutzia leh Chanchinṭha hril pawimawhziate inhrilh thar niah siamin kohhran inkhawm a buatsaih ṭhin a ni.

Rev. Williams-an Mizo lal pathum a kawm hnu chuan Sylhet aṭang hian Tezpur lung inah an sawn leh ta a. Tezpur-ah hian engtia rei nge an tan kan hre lo. Politik thila man an nih avangin chutiang mi an khungna hmun Bihar state-a Hazaribagh khuaah an thawn ta zel a ni. Kum 2000 November ni 15-ah khan Bihar aṭanga sahthlak, Jharkhand state a lo pian aṭang khan Hazaribagh hi Jharkhand lamah a bet tawh a ni. Hazaribagh Central jail hi kum 1832-a British sawrkar din a ni a, a tirah chuan jail pangngai ve mai a ni a, din a nih aṭanga kum tam a nih hmain central jail-ah an siam lian ta a ni. He tan inah hian India ram zalenna sual hotu lar tak Jayaprakash Narayan-a leh India ram President hmasa ber Dr. Rajendra Prasad-a te kha an lo tang tawh a ni.

Pathian zarah kan dam ang a, kar lehah chhunzawm kan tum ang.