
Guest writer
Lalhruaitluanga Ralte
Mission Vengthlang
Sulhnu 79 ; Pu Buanga leh Sap Upa Aizawl lo thlen ni tihchianna
Kar hmasaa Mizoram chhim leh hmara Bawrhsap awm dan ka ziah kha a lo dik tawk lo deuh a, Pu Rinsanga IAS-in a dik zawk min rawn hrilh a, ka lawm hle mai, chhiartute hnenah ka hriat dik tawk loh in lo chhiar avangin ngaihdam ka dil e. Hetiang hi a dik zawk chu a ni e. Aizawla hmunpui nei North Lushai Hills Bawrhsap kha Political Officer tih an ni a, Assam hnuaia awm an ni. Chhim lam Bawrhsap chu Superintendent tih an ni a, (Asst. Political Officer tiin ka ziah kha ka lakchhawnna a lo dik lo a ni) Lungleiah hmunpui neiin Bengal hnuaia awm a ni thung. Chhim leh hmar insuihfin kum 1896 ka tih pawh kha 1898 zawk a ni a, kha erawh kha chu chhut sual palh a ni e. Kum 1898-ah hian Mizoram chhim leh hmar rorelna inchhunfina Lushai Hills tih a nih takah khan Superintendent hmasa ber chu John Shakespear-a kha a ni kan tih tawh kha. Hman lai chanchin hi kan ziak roh si a, hriat fuh tawk loh avanga ziah ṭhelh hu a lo awm thei dawn khawp mai a, thu lakna a fuh loh chuan kan ziak sual duai thei bawk si. Chuvangin fimkhur luat a awm thei lo a ni.
Entirna pakhat chauh han tarlang ila: Pu Buanga te Aizawl lo luh ni hi ziah dan hrang a tam khawp a, Sairang an thlen ni kha chu kum 1894, January ni 11 Ningani tak a ni a, hei hi chu tumahin ni dang an ziah kan hmu lo. Kan pawm tlang vek a, dik pawh a dik a ni. Amaherawhchu Sairanga ṭanga Aizawl an luh ni hi ziah dan a inang ta lo sung mai thung a. Lalhmuaka chuan January ni 4, 1894 a ti a (Zoram Thim ata Engah, p. 95). Dorothy Glover-i chuan January ni 12, 1897 a ti (Set on a Hill, p. 7). Ziaktu tam ber chuan Sairâng an lo thlen ni January ni 11 hian Aizâwl an thleng an ti hlawm a chung te chu - J.V. Hluna, Mizoram Hmar bial Missionary-te Chanchin, p. 17; Sângkima, Mizos, Society and Social change, p. 82; R.L. Thanmawia, Mizo Poetry, p. 55; C. Vânlallâwma, Tun Kum Za chhunga Mizo Hnam Puipate, p. 28; V.L. Siama, Mizo History, p. 147; B. Lalthangliana, India, Burma & Bangladesh-a Mizo Chanchin, p. 611; B. Ryngnga, The Life and Works of Rev. William Williams, p. 67. January ni 13, 1894 ti an awm bawk a, chungte chu J.M. Lloyd (History of the Church in Mizoram, p. 26) te, C.L. Hminga (Mizoram Baptist Kohhran Chanchin, p. 42) te leh Thanzauva (Report of Welsh Mission, p. iii) Mangkhosat Kipgen-a chuan January ni 14-ah Aizâwl an lût niin a ngai thung. (Christianity and Mizo Culture: The Encounter between Christianity and Zo Culture in Mizoram, p. 194)
Heng ziaktu hrang hrangte ziah hi ka chhiar vek avangin an ziah dan kan tarlang thei a ni a, a khawi ber hi nge rin tur tih chu chhui leh fe a ngai ta a ni. Pu Buanga leh Sap Upa Sairang an lo thlen ni chu January ni 11 a nih avangin Aizawla an lo luh ni chu January ni 11 aiin a hma thei lo va, chuvangin Lalhmuaka ziah January ni 4 chu a paih nghal theih a. Dorothy Glover-in kum 1897 January ni 12 a tih hi a dik lo tih a hriat nghal theih bawk a, a chhan chu hemi kum hi an haw leh kum a ni. January ni 11-ah Aizawl an lut nghal tia ziakho - J.V. Hluna, Sângkima, R.L. Thanmawia, C. Vânlallâwma, V.L. Siama, B. Lalthangliana, leh B. Ryngnga te pawh hi a hnawl theih nghal mai a, a chhan chu Sairangah ni eng emaw zat an cham avangin. Tichuan January ni 13 tia ziak pathum J.M. Lloyd, C.L. Hminga leh Thanzauva te ziah hi nge dik Mangkhosat Kypgen-an January ni 14 a tih hi, tiin kan buk ta a. An lo la ziak dik ta chuang lo tih kan hmu chhuak ta a ni. Chutiang chuan kan mithiam ber berte pawhin an lo ziak fuh tawk lo ṭhin a ni tih kan hriat avangin a dik ber hi chhui chhuah zel a, mipui hnena thudik tak hriattir hi hnaah kan nei ve ta tlat a ni. A chhan chu sikul zirlaibuah leh kohhran lehkhabuah te kan lo zir tawh ṭhin si a, a ziaktu hriat fuh tawk loh ang ang kha kan pu chhawng ta zel si a, a dik zawk inhriattir leh kha a harsa em em ṭhin a ni.
Tichuan Pu Buanga leh Sap Upa te Aizawl lo luh ni chu kan han chhui ta a, kan Pastor chhuanvawrte leh Zosapte ziah hi a dik ber awma ngaiin kan zir ta a. Mahse anniho pawhin thu an lakna a dik loh chuan an lo ziak dik chuang lo va, chuvangin uluk taka chhui ngai a lo ni a. Vanneihthlak takin kan sawi mek Pu Buanga diary ang reng, a log book kan tih tak ber hi ka nei ve thei ta hlauh mai a, Pathianin min pe a ni. Chu lehkhabu chu Pu Buangan kum 1891 aṭanga kum 1904 chhunga an thiltih leh thil thleng pawimawh a chhinchhiah khawmna bu a ni a. Diary anga nitina ziah a ni lo va, thil thleng pawimawh a tih apiang a chhinchhiahna a ni. Chung pawimawh a tih te chu a thlenni taka a chhinchhiah a awm laiin a thlen hnu deuha a chhinchhiah a awm bawk. Entirna pahnih khat han sawi ila. Pu Buanga hian Sairang an thlen ni, Arrival at Sairang tih thupui a ziah ni chu January ni 13, 1894 a ni a, a chhungah Sairang an thlen ni chu January ni 11, 1894 a nih thu a sawi chiang thung. Zosaphluia lo luh ni, Mizoram Presbyterian Kohhranin Ramthar Ni tia an serh tak August ni 31 pawh hi Pu Buanga chhinchhiah ni chu September ni 10, 1897 a ni. A thupui chu Jones Arrival in Lushai tih a ni a, Bawngpa 20 leh kuli 15-in a bungrua an rawn phurh thu leh sahbawn an rawn ken luh tamzia a hmuhin Pu Buanga te awmpui naupangin mak a tih thute a ziak a. Zosaphluia lo thlen aṭanga ni 10 hnuah a chhinchhiah leh hnuhnawh tihna a nih chu.
Tichuan, kan thu sawi laiah khan lo kir leh ila. Pu Buanga leh Sap Upa te Aizawl lo luh ni chu a log book-ah chuan ka han en a, January ni 16, 1894-ah chuan heti hian a lo inziak a. Delayed in Sairâng, 5 days trying utmost to get goods conveyed upto Aijal, tiin. Theihtawp chhuaha kuli zawnga an bungruate Aizawla phurtir an tum pawhin an hmu hlei thei lo va, sawrkarin kuli 50 lai a lo chhawr mek vang a lo ni a. Mizote chuan a hmei a pain sam an zial vek avangin an hmuh apiang chu hmeichhiaah an ngai a, Vai dawrkaiin mipa lu leh hmeichhe lu hriat hran theih dan a kawhhmuh hnuah mipa chu an hre hrang thei ta a, kuli pawh an hmu thei ta a. Six bullocks took up large tent and some necessary goods, left behind tent pole, hoping to get coolies for the morrows, failed. On Wednesday, find 4 coolies and started. Fred and I took tent pole. Pu Buanga hian Sairang aṭanga Aizawl an pan ni hi Nilaini a ti a, January ni 16-a a ziah a ni si a, chu chu Thawhlehni zawk a ni a. Khang hun lai khan kum 1894 kalendar an ken hmel si lo va, a hriatsual palh a ni thei ang. Aizawl an thlena Captain Loch-an ngilnei taka a lo dawnsawn thu te, sipai Sergeant pakhat Mr. Foy-a leh Babute puihna an dawn thu te a ziak a ni.
Tichuan, kum 1894 January ni 16, Thawhlehni tlai thim hmain Pu Buanga te hian Sairang aṭangin Aizawl an thleng tih kan hre chiang thei ta a ni.