
Guest writer
Lalhruaitluanga Ralte
Mission Vengthlang
Sulhnu 33 ; Kum 1945 khan Thangphunga tunu Chawngpuiin Sap pasal a nei
Kar hmasa khan Thangphunga te Calcutta-a an zin thu te, biak ina an an lo zaitir thu leh chu biak in chu Pu Buanga nupui neihna hmun a nih thu kan sawi a. Thangphunga tuchhuan James Lianmawian a pu Calcutta zin ṭuma min hrilh anga ziak kha ka ni a, amaherawhchu, Pu Buanga ni lovin Sap Upa nupui neihna zawk a lo ni tih, kan Pastor chhuanvawr zinga mi Rev. Dr. P. Lianzualan (BCM) duhsak takin min rawn hrilh hlauh mai a. Chu chu a dik ngei em tih finfiah nan Pu Buanga log book ka keu zui ta a. Kum 1904 March ni 29-ah chuan Pu Buangan heti hian a lo chhinchhiah ngei a: Fred has gone down to Calcutta to be married... tiin. Pu Lianzuala zarah a dik zawk kan hre thei hi ka lawm em em a, chhiartuten ka lo ziah ṭhelh deuh a ni tih min hriatpui a, min ngaihdam ka dil nghal e. Tun ṭum chu Thangphunga tunu Chawngpuii, Sap pasal nei chanchin kan sawi ang.
Thangphunga hian Lunglêng lal Khamliana farnu Thangpuilali nupuiah a nei a, fa 5 an nei a, chûngte chu - Ngûrtaivêli, Suakthangpuii, Suakṭhuami, Challiani leh Dârhmingthangi te an ni. Thangpuilali thih hnuah Suakhlupuii nupuiah a nei leh a, fa 7 an nei leh a, chûngte chu - Châltlâng lal Sailala te, Thanglianchhûnga te, Lalmawii te, Liansailovi te, Laltluangi te, Lalhmingthangi leh Lalêngmawia te an ni. Thangphunga hian hmei pahnih a nei a, Chalhnuaii lakah Mankûngi leh Samakrâla te a nei a. A hmei dang Kûti lakah fapa pakhat Thangzîka a nei a, Thangzîka hi Chaltlang Bethel hmun petu hi a ni.
Thangphunga fa upa lama pathumna, Suakṭhuami fanu Chawngpuii chuan Sâp sipai Major Joyce-a nên kum 1945 indopui lai khân Silchar-ah a nei a. Mizo zîngah Indian Marriage Act hmanga innei hmasa ber dawttu an nih hmêl hle. Zosâpthara leh Thangkûngi kha kum 1913 vêlah India dâna innei an lo ni tawh a. Mizo nula, Sap pasal nei hmasa ber erawh Dari, Thangliana (T.H. Lewin) nupui kha a ni a, kum 1872-ah an innei tawh a nih kha. Sap pasal a neih hnuah Chawngpuii chanchin hi kan hre zui thei ta meuh lo va, an fanu Evelyn-i erawh chu, kum 2017-a a thih thu leh entertainment khawvela a hun a lo hman dan Sap ṭawng chanchinbuah leh social media lamah a lo darh chuai chuai a nih kha. Ṭhalai zawkte chuan Chawngpuii fanu ‘Iggy the Eskimo’ tia hriat lar tak chanchin chu kumin July lamah khan kan chhiar tawh hlawm ang a, upa lam hian kan la hriat mumal loh avang leh ziak tura ngenna ka dawn hlawm avangin tlemin han ziah pawh kan la tum a ni.
James Lianmawia chuan, “Chawngpuii pasal Major Joyce-a hi Sap a ni satliah mai lo va, lal thisen kai, Manchester khaw lal Lord Joyce-a fapa a ni. Queen Elizabeth-i lehkha a thawn te hian, ‘Dear Liz,’ tiin a ziak mai ṭhîn. Chawngpuii a neih dâwn hian lal chhûngkaw thlaha miin India mi, hnam chhia, neih a rem leh rem loh House of Lords-ah an sawiho hnuah nupui neih phalna an rawn pe a ni. An nupaa Sâp rama an haw thlâk hnuah a chanchin eng mah kan hre zui ta lo. Kum 1950 vêlah khân Reserve Bank of India-a pawisa a dah chu Rs. 1,00,000 a lo tling tawh a. Bank hotuten Joyce-a chu biakpawh ngaihna an hre lo va. A pawisa dah laia a address ziah, ka pute in, Châltlângah lehkha an rawn thawn pawh an dawng nghe nghe,” tiin kum 2005, October ni 10 khan an ina ka kawm ṭumin min hrilh a ni.
Chawngpuii pasal hi an inneih lai khan Major a ni a, a hming pum chu Harry Charlton Joyce a ni a, British sipai zingah pawh Royal Engineers zinga mi a ni. Chawngpuii hian pasal a neih hnu hian Sap hming a nei niin Times of India chuan a ziak a, chu chu Angela a ni. An inneih hnu hian rei lote Aizawlah an awm a, Pakistan-ah an chhuk ta a, kum hnih an inneih hnuah kum 1947 December ni 14-ah fanu Evelyn Laldawngliani Joyce an nei a, a pianna khua chu Rawalpindi a ni. Thlalaka kan hmuh hi an chhungkua, Laldawngliani kum khat a nih lai, kum 1948 a ni awm e. Laldawngliani hian nau mipa Stephen Lallungmuana a nei a, kum 1949 January-ah Dhaka-ah a piang thung.
Rei vak lo Rawalpindi, Pakistan-ah an awm a, indopui a lo tawp chho tawh bawk a, ralmuang takin an awm a. Amaherawhchu, ni khat chu mipui hel au rual dual dual hian Major Joyce-a te in chu an rawn halsak ta mai a! An dinhmun a hlauhawm tak em avangin thlawhnain Aden khua, Yemen-ah an tlanchhe ta a. Yemen aṭang chuan England-ah an chhuk hlen ta a ni. Lallungmuana kum 10 emaw a lo tlin chuan nau, Elizabeth-i a nei leh a, a pianna chu Worthing, Sussex-ah a ni ta thung. Mizo hming an phuahsak ve em kan hre thei ta lo. Sap rama an awm hlen tak hnu hian Chawngpuii te chanchin chu Thangphunga tu leh fate chuan an hre hlei thei ta lo va. Kum 1966 ram buai lai khan Chawngpuii lehkha chu a lo kal a nih pawhin sipaiin an mansak emaw tihchhiatsak emaw kha rin dan tlangpui a ni a. Lehkha an dawn hnuhnun ber chuan James Joyce-a chu Brigadier a lo ni tawh a, chu chu kum 1960 hnu lam deuh chu a ni awm e. Hemi hnu hian eng lehkha mah an dawng ta lo va, thehhmeh angin an reh ta vang vang mai a ni.
Hemi lehkha an dawn hnuhnung ber aṭang hian Chawngpuii fate, Laldawngliani leh Lallungmuana te chu sikul an kai tawh a, Elizabeth-i chu sikul kai rual a la ni lo. Laldawngliani chu Art sikulah rei vak lo a kal a, kum 14 vel mi a ni. Art sikula a kal ta chu khawvela milar ber ber, rimawi lamah chuan an aia sang an awm lo vang tih tur a tawng chho ta a. Chung zingah chuan tun thleng kan hriat lar leh ngaihsan Eric Clapton te, Rolling Stones band lar tak dintu zinga mi Brian Jones leh an guitarist Keith Richards te, rock band lar tak The Who, te nen an inkawm a, an drummer, khawvela drummer ṭha bera sawi zinga mi Keith Moon te chu a kawm chho ta a. A bialpa lar ber chu Pink Floid dintu zinga mi Syd Barret kha a ni nghe nghe. Mizo thlah zingah hetianga entertainment khawvel mi lar ber ber kawm pha hi an la awm ngai lo. Laldawngliani chanchin hi a remchan leh hun dangah kan la sawi chhunzawm ang.