
Guest writer
Lalhruaitluanga Ralte
Mission Vengthlang
Sulhnu 29 : Zapuithanga ruang chan sawmtu a fapa Chaltlang lal Thangphunga
Kar hmasa khan Thahdo lal Henrova chu Phuaibuang tlang Hriangmuala lal a nih thu kan sawi tawh a, tun ṭum chu Chaltlang lal Thangphungan a pa ruang an chan sawm thu leh a pa Zapuithanga chanchin tlem kan sawi ang.
Thangphunga hi Chawngthu Thangchhûng hnam a ni a, a pa chu Sentlâng lal Kalkhama upa min Zapuithanga a ni. Kalkhama hi Sap-hovin Mizoram khawthlang lama lal ropui ber an tih Suakpuilala fapa a ni. Kum 1890-ah khân British sawrkarin Aizâwlah hmun nghet an rawn khuar a, May thlaah Bawrhsâp hmasa ber Capt. Browne-a lo chhuakin Aizâwlah sawrkâr office an din fel a. June ni 14-ah chuan Suakpuilala fate leh lal dangte nên Babu tlang, Dâwrpui biak in chhakah inremna sa-ui an tan a. Sa ui tan ni hi ziah dan a inang lo hle mai. Liangkhaia, V.L. Siama, Zatluanga leh Col. V. Lunghnema te chuan May thla an ti a. F. Lianhmingthanga leh B. Lalthangliana te lehkhabu inziah ṭawm, Mizo Nun Hlui Part II-ah chuan June ni 13 an ti a, B. Lalthangliana tho hian Mizo Chanchin-ah chuan June ni 14 a ti leh thung a. Capt. Browne-a thlâktu McCabe-a report 18.1.1891-ah chuan Sa ui tan ni hi June 14, 1890 a ti thung, Collection of Some Interesting Correspondences on Mizoram. Bawrhsap report hi thu tling berah ngaiin June 14, 1890 hi dik berah kan ngai ta a ni. Mizo lalte leh British-in sa ui an tan theihnaa thawh hlawk tak mai chu Zapuithanga hi a ni a, Lalchhinga leh Dokhama te kha he inbiaknaah hian ṭawnglettuah an ṭang ve em tih kan hre lo na a, tel ve awma mawi an ni, sawrkar lam hian an hman reng lai an nih avangin.
Zapuithanga leh a fapa upa zâwk, Thangphunga û Baia chu Vai ṭawng thiam, Silchar-ah te pawh lal aiawha lo zu kal fo an ni. Sa ui an tan fel hnuah Bawrhsâp Browne-a chuan Zapuithanga chu a ko va, hlawhtling taka sa ui an tan thei chu Zapuithanga palai ṭhat vâng a ni, tiin Sâp zu ṭha chi, sakawr vâr chuang, ûm khat a pe a. Zapuithanga chuan an lalpa nêna in dunah, tiin a hâwn a. Kalkhama chuan dawi an phul a hlauh avângin a lo in ngam mai lo va. Zapuithangan, “Sâpho hian dawi hi an thiam lo a ni âwm asin,” a tih hnuah hlim takin an in dûn ta a ni, tiin Mission Veng kohhran upa Hualkungan min hrilh.
He inremnaah hian Suakpuilala fapa Lianphunga chu kum 1889-a Tuikuk-ho a rûn avângin Bawrhsâpin a lalna a bânsak a, a aiah a fapa Suakhnûna a laltîr ta a. Kalkhamate unauho chu an lungawi ta lo va, a rûka sawrkâr kah leh an rêl ta a, Aizâwl leh Chângsil kulhte chu lâk an inbeisei tlat a. Zapuithanga chuan sawrkâr chu kah hneh rual a ni lo, tia ṭangin lal Kalkhama chu an thu sût leh tûrin a ngên chiam a. Kalkhama chuan an unauhova rel a ni a, sut theih a nih tawh lo, a ti tlat a. An inhmuh thiam loh phah ta a, lal chuan a khua aṭangin a hnawt chhuak ta a ni. Dawih zâwk chan chang ta Zapuithanga chuan a nupui fanau leh anmahni bêla an ina lo tlu lût Suaka (A hnua Durtlang lal ni ta) te chhûng chu a hruai a. Kum 1890, August thlaah Sentlâng aṭangin Chângsil kulha sipaite chu bêlin a pêmpui ta a ni, tiin Dr. (Vety) Zokhuma, Durtlang lal Suaka tupa chuan min hrilh.
Chângsila an pêm lai hian sipai kulh pahnih tih loh chu Vai sumdâwngho dâwr 8 vêl a awm ṭhîn a. Mizo chuan Lungpher dâwr, Tlawng dâwr ti tein an sawi ṭhîn a, hetih lai erawh hi chuan indo buai lai a nih avângin dâwr zawng zawng hi an ṭiausan diak lai a ni. Chângsil kulh sipai hotu chu Kâwlsâp an ti a, Lt. H.G.W. Cole-a kha a ni. Sipai bêla lo pêm ta, an tana mi ṭangkai Zapuithanga chu lo dawngsawngin sipai rawsawtin eng emaw chen chu a chawm ta a. Sawi tawh angin Zapuithanga leh a fapa Baia hi Silchar-a Mizo lalte leh sawrkâr inbiaknaah ṭawnglettuah an lo ṭang fo tawh a. Assam Chief Commissioner leh Manipur Maharaja an biak ṭumah te pawh an pafa hian an lo tel tawh niin John Hlira, Mission Veng chuan a pute chanchin hi min hrilh. Chuti anga sawrkâr hmêlhriat an nih avâng chuan Zapuithanga tân hian sipai va belh hi tih âwm tak a ni. Hualkunga sawi dan chuan Zapuithanga te chhungkua hi Chângsilah hian rei lo te an awm hnuah a chhak tlâng khua Châwilungah an insawn leh a, sipai rawsawt eiin râl lakah sipaiin an vêng a ni.
Zapuithanga hi Chângsilah a khawsa rei ve hman lo va, an pêm hnu thla khat lekah a dam lo chu a thi ta mai a. Kum 1890 September ni 9-a Mizoten Bawrhsâp Browne-a an kah hliam, Chângsil kulha a thih lai tak khâ Zapuithanga thih ni a ni bawk a. A fapa Thangphunga leh a unau Suaka ten a ruang an kil lai tak a ni. A pa thih hian Thangphunga hi kum 25 vêl a ni a, Suaka hi kum 22 a ni. Suaka pa Chawnghuliana hi Chawngthu Vanchiau a ni a, a thih hma avangin Suaka nu hian a fate nen an Chawngthupui tiin Sentlangah Zapuithanga hi an bel a, Suaka nu thih hnuah Zapuithanga chuan Suaka te unau pawh chu a fa angin a enkawl ta vek a ni.
Zapuithanga hi pasalṭha, huaisen leh kan sawi tawh angin vai ṭawng thiam a nih avangin Mizo lalten ṭawnglettua an hman lar a ni a. Phai lam pawh lo zu dawr fo a nih avangin Mizote zingah mai ni lo, sawrkar hriat tak, thiltithei ve tak a ni. Sentlang aṭanga Chângsila an pem hlim tê hian Zapuithanga hian a fate, Baia leh Thangphunga hnena a thurochhiah mak danglam tak chu hei hi a ni. A thih hnuah a ruang chu chan sawm vek a, a ruh chu bêl taka phûm tûrin a lo hrilh lâwk a. Chutiang taka a lo chah avang chuan kum 1890, September ni 10-a a thih nia Zapuithanga ruang a faten an chan sawm dân chu Thangphungan heti hian a sawi:
Ka pa ruh chu lâk kan duh avângin kan unauhovin kan chan sawm a, ka u Baia nên, Suaka nên. Sakeiin min vêl reng avângin Thingvawkpui kûngah ṭhâng kan dawh a, chutah chuan kan chan sawm ta a. Chema mahni pate ruang han chan sawm êm chu harsa kan ti a, tlahthiin kan chan ta a ni. Ka pa ring ruh herh tliaktu tûr kan inhmu zo lo va, keiman ka herh tliak ta a, a hrehawm duh ngei mai. Ka pa ruang chan sawm chu bêl takah kan khung khâwm a, kan ur a. Phunchawng lêrah khuai leh savate tlan zawh tûrin kan khai ta a. A ruh chu Phunchawng bulah kan phûm, tiin.
Vanneihthlak takin Thangphunga fa tlum ber Durtlanga mi, Laltluangi chu kum 2004, August ni 29 khan an inah an unaupa Dr. Zokhuma nen kan kawm a, a pa chanchin ngaihnawm tak hi min hrilh a. A kum leh 2005, October ni 10-ah James Lianmawia, Chaltlanga ka kawm ṭumin he thu bawk hi Thangphungan Chaltlang lal a nih hnua thawnthu sawi anga a sawi ṭhin thu min hrilh bawk.