
Guest writer
Lalhruaitluanga Ralte
Mission Vengthlang
Mission Veng tlang Hriangmual luahtu hmasa Ngâna
Kar hmasa khan Aizawl khawpui hming lo chhuah dan kan sawi a, tun ṭum chu Aizawl Mission Veng tlang, Hriangmual luahtu hmasa Ngâna chanchin tlem kan sawi ang.
Aizawl luahtu hmasa kan hriat chu Lalsavungan kum 1810-20 vela a luah leh Thanruman kum 1880 vela a luah kha a ni a. Heng lal pahnihin Aizawl an ṭhut inkarah hian luahtu dang an awm kan pi puten an sawi kan hre lo. Anni aia hmaah Thahdo lal Henrova khan kum 1804 vela a luah niawma kan mi hmasaten an lo ziah kha an hriat sual palh vang a ni, kan ti tawh a. Henrova û Huhena, Phuaibuang lal tia ka ziah kha Tuhena a lo ni zawk a, ziah sual palha chhiartute ngaihdam ka dil leh e. Phuaibuang tlang dunga Hriangmual lal Henrova chanchin hi chiang zawka la ziah kan tum ang.
Kum 1889 kha vailian pahnihna kan tih mai lo thlen ṭan kum kha a ni a, he vailian lo thlen hma deuh hian Aizawl chhehvel luahtu hi lal pahnih an awm a. Pakhat chu Ngâna a ni a, a dang chu a fapa Dokhama a ni. Judaten thlahtu an chhui nasa a, an inchhuina chu an chhuang viau nghe nghe ṭhin. Tuna kan sawi tur Ngâna pawh hi thlahtu lam an inchhui thui thei viau mai a, chhuan 9 emaw lai an inchhui thei hi an ropui ngawt mai, Chawngthu Vanchiau hnam an ni. A thlah kal zel pakhat chu ka ṭhian, ka rualpui leh ka sikul kalpui C. Lalpeksanga MCS, sawrkar hna sang tak thawka upat pensawna chhuak ta kha a ni a, fapa tlangval fel tak a nei. Peka aṭanga chhui letin a pa chu C.E.M ni tawh F.C. Nghina kha a ni a, Nghina pa chu Subedar hmasa ber Pakunga a ni. Pakunga pa chu Dokhama, Maubawk lal kha a ni a. Dokhama pa chu tuna kan sawi mek Ngâna hi a ni a, Ngâna pa chu Ṭhuama a ni. Ṭhuama pa chu Vawmburha a ni a, Vawmburha pa chu Vâlliuava a ni a, Vanlliauva chu lal hmingthang Lersia thlah kal zela mi kha niin P.S Chawngthu khan Subedar Pakunga, tih bu a ziahah khan a sawi.
Ngâna hi pasalṭha huaisen, a pasalṭhatna hmanga lal hial innihtîr thei a ni. Sailo lal Vûta, Arte khaw lal, khawchhak Pawihhovin sala an hruai bo laia zawng chhuaka han chhan chhuaktu kha Ngâna hi a ni. He a hnathawh ropui tak avâng hian lalho zawng zawng a chungah an lâwm a, lâwmmanah a duhna hmun apiangah sa ngal khâwng hranga khaw din an remti a. Tichuan, a lalna tûr khua a din chu tûn thlenga Ngânabâwk kan tih hi a ni.
Ngânabâwk chu tunah hian khua a ding tawh lo va, Tuirial leh Khumtung inkara awm, Aizawl - Khumtung kawng thara awm a ni. Ngâna hian kum 1890 hma deuhin a khua hi chhuahsanin Aizawlah a insawn a, a khuate hian an zui vek lo nge ni kan hre lo, Indopui pakhatna lai velte khan Ngânabawk hi khua a tling leh tawh a, chuta awm kan hriat chian chu Rûmliana kha a ni. Rumliana hi Lianphunga khua Zawngṭaha piang a ni a, a naupan laiin Tlungvel khawper Zobawkah an pêm a. A tlangval chhuak chu sipaiah intlarin Assam Rifles-ah a ṭang a, German ral runnaah, Feren ram kal zingah a zu tel ve a ni. Sipaia aṭanga a ban hnuah Baktawng bul Ngânabawkah hian a awm ta a. Pahovin zu an in khawm a, Rumliana chuan hla a hril a...Sodom khua ang maia sual kan ni, Lalnunnema’n mei kât han sûrtir se, Ngânabawk khua zawng chu fam rawh se, kei tel lovin, tia han phuah mai thei pa phawk tak kha Rumliana chu a ni.
Kan ṭhianpa Sangzuala Pachuau (MZU-a zirtirtu) chuan, “Aizawl-Khumtung kawng tharah hian tuna lamlianpui bula Rumliana lungphun an dahna hi a awm a, he lai hi Kawnpui an ti. Rumliana lung hi hla lo tê an sawn a ni. He lai kawnah hian Satihlûm peng a awm a, chu chu tuna Khumtung feh kawng a ni. He Khumtung feh kawng leh lamlianpui inkarah hian tlang lam pana pen chhoh lehna a awm a, heta chhoh hian furlong hnih velah Ngânabawk khaw hmun hlui chu a lo awm mai. Ngânabawk aṭanga hla vak lovah Satinahmun khaw hmun hlui a awm bawk. Satina tuchhuante hi tunah Tlungvelah an la awm. Kawnpui aṭanga Khumtung lamah hian pêng a awm leh a, chuta kal zel chuan Zobawk leh Awmpui khaw hmun hlui a lo awm a, khaw inhnaih tê, tuikhur inṭawm phak an ni”. tiin min hrilh. Ngânabawk chu ram buai thleng khan luahtu an awm a, khaw te tak tê, in 20 emaw lek niin an sawi. Ram a lo buai a, khawkhawmah khan Tlungvelah khawm an ni a, an khuaah let lovin, Tlungvelah leh a chheh velah an cham hlen ta hlawm a ni.
Sawi tawh angin Ngâna chuan a khaw hlui aṭangin Tuirial kanin Aizawl Mission Veng tlang, Hriangmual a rawn zuan a, chu chu kum 1888 lai vel kha a ni. A lo phei hma hian a fapa indang tawh Dokhama chu Bûngkawnah a lo inkhuar tawh a, Dokhama leh Gurkhali, Mizoten Lalchhinga an tih kha Vailian pahnihna laia Sap leh Mizo lalte inkara ṭawnglettu an ni. Dokhama hi British-in Mizoram an awp hnua an tana thawk ṭha leh anmahni ṭanpuitute duhsakna leh lawmthu sawi nana lal an ruat zinga a hmasa ber a ni a, Lalchhinga hian a dawt a. Thangphunga leh Suaka te khan an dawt leh a ni.
Kum 1893 khan Dokhama chu Bûngkawn aṭangin a thlang Maubâwkah sipaiten an insawntir a, Maubawk lal tih a ni ta a ni. Dokhama fapa Pakunga pawh Mizo Subedar hmasa ber a ni a, sipai aṭanga a chawlh hnuah lal a ni a, lal ban khan a rawn nang ta a ni. Ngâna hian kum 1895-ah a fapa Dokhama hi fin phei a, kum 1922-ah khân kum 120 mi niin Maubâwkah a thi ta a ni. Mizo zinga dam rei ber te zingah chhiar theih a ni awm e.