
Guest writer
Lalhruaitluanga Ralte
Mission Vengthlang
Aizawl hming hi le
Kar hmasa khan Pu Buanga te lo luh hlima Aizawl Bawrhsap chu Davis-a a ni tih leh Governor bangla hung chhunga aidu hmun saw Aizawl khawpui hming put chhan nia ngaiin Aizawl centenary buaipuitu pawlin lungphun pawh an phun thu kan sawi lang zauh tawh a. Aizawl khaw hming put chhan leh Aizawl luahtu hmasate chanchin tawi tein han sawi dawn ila.
Aizawl hi tun hmain Mizo lalin an lo ṭhut ve tawh ṭhin a. Chung zingah chuan kum 1804 lai khan Thahdo lal Henrovan Mission Veng tlang Hriangmual hi a ṭhut tawh awmin R. Thanhlira khan, Aw! Zawlkhawpui, tih bu a ziahah khan a lo tarlang tawh a. Kum Za Chhunga Mission Veng Kohhran Chanchin, tih buah pawh Henrova hian Mission Veng, Hriangmual a ṭhut tawh a, a ṭhut chhung hi kum 1804-1810 vel niin an ngai a ni. Hei hi ziaktu hmasa te aṭanga Aizawl luahtu hmasa ni awma kan hriat chu a ni. Hriangmual kan hriat lar tak chu Aizawl, Mission Veng tlanga mi, tuna Synod conference center awmna hi a ni a. Hriang thing hmun a nih avanga Hriangmual tih hming pu ta a ni.
Amaherawhchu, Hriangmual hi Aizawlah chauh a lo awm lo va, Phuaibuang tlang dungah hian Hriangmual hmasa zawk a lo awm, ti mai ila. Chu chu Mawmrang tlang hmar lam, Tuivai lui kual khung chhunga mi hi a ni. Phuaibuang lal chu Huhena a ni a, a nau Henrova chu Phuaibuang chhim lam Hriangmualah sangal khawng hrangin a lal ve bawk a. He Hriangmual lal Henrova hi Aizawl Mission Veng tlang Hriangmual lal emaw tiin kan mi hmasate khan an lo ziak a, an lo inla chhawng zel a, chu chu kei pawhin a dikah ngaiin ka lo la chhawng ve ta a ni. Hei hi tih dan lo pawh a ni chuang lo va, miin an lo ziah tawh hi, a ziaktu chu rintlaka kan ngaih chuan kan inlachhawng zel a nih hi. Hman deuh khan ka lehkhabu Zoram Varṭian lo chhiartu J.C. Dailova, Ngopa khua hian Henrova chanchin chu ka hre sual a ni tih an khuaa engineer-a han awm kan nau P.B. Lalṭanpuia hnenah hian a lo sawi a. Dailova hi ka nu nu, ka pi Chhingzovi nuṭa Zolianngura fapa a ni nghe nghe a. Inkawmna hun ṭha tak neiin rei tak kan titi a, Hriangmual tlanga lal Henrova chanchin chu chiang takin min hrilh ta a ni. Henrova chanchin chu a remchan leh hun dangah kan la sawi ang.
Eng pawh ni se, kan mithiam hmasate leh kohhran hruaituten Thahdo lal Henrovan Mission Veng tlang Hriangmual hi a lo ṭhut tawh nia an lo ziah hi hriat sual palh a lo ni a. Aizawl tlang awptu hmasa ber nia kan hriat hi a lo ni lo va, a la ṭhut ngai reng reng lo a ni tih kan hre chiang thei ta a ni. Mission Veng tlang Hriangmual luahtu hmasa kan hriat chian chu Mizo Subedar hmasa ber Pakunga pu, Ngâna kha a ni a, kum 1888 velah a khaw hlui, Ngâna Bâwk aṭangin a lo phei a ni. Ngâna chanchin pawh hi hun dangah la sawi kan tum ang.
Aw! Zawlkhawpui, tih buah tho hian Lalsavungan kum 1810-1821 chhung vel khan Aizawl tlang hi a lo luah tawh nia a rin thu leh Hlimen aṭanga insuan an nih thu R. Thanhlira hian a lo ziak tawh bawk a. Kum Za Chhunga Mission Veng Kohhran Chanchin-ah chuan Lalsavungan Aizawl a ṭhut lai hi 1845-47 vel niin an ziak a. Hei hi a dik theih hmel loh hle, a chhan chu kum 1840 velah tar tak, kum 80 vel miin a thi tih hi pawm dan tlanglawn tak a ni a, kum 1835 lai khan Darlawng tlangah a thi ti an awm bawk. Ṭhenkhat chuan Lalsavunga thih hi kum 1841 te, 1842 te an ti bawk. Tichuan Aizawl lo luahtu kan hriat hlat ber chu Sailo lal, Lalsavunga hi a nih tak chu, a hun lai pawh kum 1810 lai vela pawm a hahdamthlak awm e.
R. Thanhlira khan Aw! Zawlkhawpui, tih bu a ziahah khan Aizawl hming put chhan a ziak chiang hle a, a ziah dan ngai ngaiin i tarlang teh ang. “Aizawl khaw hming hi engtik aṭanga lo piang nge leh tu phuah nge tih hi sawi a awm ngai lo va. Mahse, Vailianin khua atana an siam hma pawhin Aizawl chu a lo awm tawh a ni tih chu hriat a ni a. A hming phuahtu ber chu kan hre lo kumkhua dawn ni ngei pawhin a lang. Tin, mi pakhat phuah bik pawh a ni kher lo vang. Engpawhnise, a hming awmzia chu ‘Aichhia leh Aidu hmun zawl a ni tih kan pi leh pu te’n an sawi ṭhin. Chu chu a dik ngei a ni tih kan ringhlel ngai lo. Mizorama Rahsi (circle Interpreter) hmasa berte zinga pakhat, Lushai Clerk hna kum 1907-a thawk ṭan a, Aizawl khawpui chu lal anga awptu hmasa ber Pu Paliana Hauhnar chuan heti hian kum 1928-ah khan a ziak a. ‘Bawrhsap pisa leh Bawrhsap in inkara kawn zawl chu Aidu leh Aichal hmun, Aizawl hming putu chu tuikhuah atan a laihtir ta bawk a,’ tiin. Heta laih tirtu a tih hi, kum 1894-1897 chhunga Mizoram Bawrhsap A. Parteons ICS (Mizo chuan Ṭauuara an tih) a ni a. Tun, 1983-a Lt. Governor chenna, Raj Niwas hi kum 1972 hmalam zawng kha chuan Bawrhsap bangla, Bawrhsap in, tih a ni a, Mizoram awptu apiang chenna a ni ṭhin. Tin, tuikhuah an laih chu, Raj Niwas hmar lam chhuahkâ (gate) bul sir chhak lamah hian a awm reng ṭhin a. A chhunga tui chu Bawrhsap Bangla hungchhunga pangpar leh thlai chinte pek atan an hmang ber ṭhin. Tuikhuah lian lo tak a dung lam hlam 5, avang lam hlam 5 vel tur niin a lang. Kum 1972-ah Mizoram chu Union Territory a lo nih hnuin chu tuikhuah chu an hnawh khat ta a, in an sak hnan ta a ni. A zawl ṭha lai ber pawh chu a zau vak lo reng a, mahse, tlang ramah hian zawl tih tham deuh awm chhun pawh a ni ang chu. Tin, upa ṭhenkhat sawi danin chumi chheh vela ruamahte pawh aichhia chu a tam hle ṭhin niin a lang. Engpawhnise, Aizawl hming chhuah dan leh a hmun thuah chuan kan chiang thei tho tawh awm e,” tiin a ziak a.
Lalsavungan Aizawl a luah chhung hian khawi lai tlangah nge a awm chu kan hre thei lo va, ziaktuten an tarlan loh avangin. Lalsavunga hnua Aizawl luahtu kan hriat chian leh chu, Mizoram khawthlang lama lal ropui ber, tia sapin an lo ziah ṭhin, Suakpuilala fapa Thanruma a ni. A luah hun chiah chu hre chiang thei lo mah ila, R. Thanhlira chuan kum 10 vel chu a luah niin a ngai. A luah lai tak chu Tuikhuahtlang leh Assam Rifles lammual inkar ram ṭha lai te hi niin an sawi ṭhin a. R. Thanhlira bawk hian Vailian an lo luh kha chuan Thanruman Aizawl a chhuahsanna kum 3 zet a lo ni tawh awmin a ngai. Heta Vailian a tih hi vailian hnuhnung kan tih tak, kum 1889-1890 inkara mi kha a ni.
Aizawl hming lo inṭan hun tak chu hre chiang thei tawh lo mah ila, Lalsavungan kum 1810 lai vela a luah laia an lo phuah a ni thei a. Bawrhsap pisa leh bangla inkar vel hi luah ni se chu kan pi leh pute khan an sawi ngei a rinawm viau a; mahse, an sawi si lo. Thanruman kum 1880 vela Aizawl a luah kha chuan, kan tarlan tawh angin Aizawl hming put chhan, Aichal ṭo khawmna zawl, Bawrhsap bangla, tuna Governor Bhavan kan tih lai vel hi a inben belna a nih avangin hetih lai hun aṭang hian a hming hi a lo piang niin a rinawm lehzual awm e.
Governor Bhavan chhunga Aizawl hming put chhan, kum 1990-a lungphun hi kal pahin ka thlir fo va, kan mi thiam hmasaten an sawina hmuna phun lo va, helaia an phun chhan tak hi kei chuan ka hre lo. A hre chiangin la sawi ve se a lawmawm hle ang.