
Guest writer
Lalhruaitluanga Ralte
Mission Vengthlang
Sulhnu 13 Zosaphluia sikul, kum 1898
Kar hmasa lamah khan Mizorama sikul ding hmasa pathum, Lalluauva khua sikul kum 1892-a din te, Bengali sikul kum 1893-a din te, kum 1894-a din Pu Buanga te sikul kan sawi tawh a. Tun ṭumah chuan kohhran sikul ding hmasa ber, Zosaphluia sikul kan sawi ve thung ang. Sikul kan sawi hmain thu bul tlem han sawi hmasa ila.
Zosaphluia sap hming chu David Evan Jones a ni a, Mizorama Welsh missionary lo kal hmasa ber dawttu a ni. Kum 1897 August thla tawpah a lo kal a, Pu Buanga leh Sap Upain an lo hmuak a, an hnenah thla 4 a awm a, Mizo ṭawng zirtirtute an ni. Zosaphluia hma hian Rev. William Williams-a khan kum 1891 March ni 20-ah Bengali tlangval Kasinath-a leh Meitei ṭawng thiam Khasi kristian U Khannai-a nen Aizawl an lo thleng a. Chanchinṭha hrilin Aizawl leh a chhehvelah thla khat an cham a, April ni 17-ah Aizawl an chhuahsan leh a, Mizoram chin an rah aṭanga an haw leh chhung nen, Mizorama an awm chhung zawng chu ni 50 emaw a ni. Rev. William Williams-a chu Mizorama Chanchinṭha thlentu a nih avangin Mizoram Presbyterian kohhran chuan, Aizawl an luh hmaa Liankunga khua naupangte hnena Chanchinṭha an hril ni tak March ni 15, 1891 kha Chanchinṭha thlen ni atan kum 2012-a Chanmari biak ina Synod Inkhawmpuiah khan a lo pawm tawh a ni.
Williams-a kha chu Khasi rama missionary a ni a, khatih laia Lushai Hills chu Welsh mission din nan a ṭha em tih thlithlai tur leh Mizote hnena Isua chanchin hril tur ngawr ngawra lo kal a nih kha. Williams-a hian a zinna chanchin chu an kohhranah a thlen a, Mizote awm dan an hriatchian hnu chuan Welsh kohhran chuan Williams-a hi Mizorama Welsh Mission din tura tirh an tum ta a. Vanduaithlak takin inkhawmpuia a chungchang an rel hmain a thi ta hlauh mai a, thi lo se chu kum 1892 June thlaa an inkhawmpui khan a ruat ang a, hemi kum tawp lamah hi chuan Mizoramah Welsh mission hi a rawn din hman ngei ang tih a rin theih. Williams-a chu thi mah se, a duhthusam angin Mizoram chu Welsh mission field atan an pawm ta tho a, tirh mai tur erawh an hmu mai lo.
Hetia tirh tur an hmuh mai loh lai hi Pathianin a hmang remchang a ni ang e, Arthington-an a mimal ṭhahnemngaihnain private missionary 13 lai India ramah a rawn tir a, Pu Buanga leh Sap Upa te hi chung zinga mi chu an ni a. Williams-a Chanchinṭha chi tuh chu anni hian tuia chawmin a ṭiak an rawn hmu ta a ni, Taibawnga, Thangphunga venga mi, a tawp thlenga Isua ṭan tu kha. Damdawi ina awm mi dang pakhat vung ṭha lo beri beri vei pawhin Isua a ring ve a, a hming erawh Pu Buangan a ziah loh avangin kan hre thei ta lo a ni.
Chutiang chuan Welsh mission an lo la inbenbel hma chuan Pathian remruat a lo lang ti ila, a dik awm e. Williams-an Mizorama Chanchinṭha a hril aṭanga kum 6 hnuah Zosaphluia chu a lo lang ve a, Welsh mission a rawn din ta a ni. Welsh mission tih hi kan sawi dan tlanglawn chu ni mah se, an mission hming tak chu Welsh Calvinistic Methodist Foreign Mission tih a ni a, a lam tawiin WCMFM tia sawi ṭhin, Liverpool-a inbengbel an ni. Presbyterian kohhran hming an put hma, ti pawhin kan sawi thei ang. Zirtu ṭhenkhat chuan hetih lai pawh hian Presbyterian hming hi an pu tawh tho niin an sawi bawk.
Zosaphluia chu Pu Buanga te hnenah thla hnih a awm hnuah, kan sawi tawh ang khan an awmna hmun chu thingpui huan siam nan sawrkarin a duh avangin kum 1897 October ni 23-ah Zarkawt tlang aṭangin Mission Vengah an rawn insawn ta a nih kha. The name of that hill to which we moved was Muallungthu (tripod) and it was so named because three little hills entended from it, tiin a ziak a. Zosaphluia hian muallungthu a tih hi Hriangmual, Banglapuitlang leh Thakthing a sawina a ni awm e. Pu Buanga te in tharah chuan chuan a zui zel a, December thla tawp thleng a awm a, an hnen aṭang hian Mizo ṭawng a zir thiam hman hle a, Mizote hnena Chanchinṭha hril nana ṭul apiang a zir chhuak a ni ber mai. Pathianin Zosaphluia tan hian pioneer missionary Pu Buanga leh Sap Upa hi a lo tir lawk, ti pawhin sawi ila, ngaih a dam thlap awm e.
Pu Buanga te in thar kan tih hi sawrkar sak a ni a, Zarkawt tlanga an in chhuahsan tura an tih avangin an insawnna tur in thar an sak sak a ni. December ni 31, 1897-a Mizoram an chhuahsan khan Zosaphluian an in chu a leisak a, chu thu chu J.M. Lloyd-a ziah dan chuan The goverment had built a house with a thatched roof there. The Welsh Mission had later reimbursed Lorrain and Savidge for this, because they had built their house on Macdonald Hill, tiin. Macdonald hill tih hming a put hi chu Macdonald-a bawrhsap a nih hnu daih a ni a. Thanseia chuan, “Kum 1947-ah khan bawrhsap Macdonald-a chuan thingpuihuan tlang chu Assam Rifles kut ata Mizorama high sikul hmasa ber Govt. High sikul ram atan a pe,” tiin a ziak a. Mizoten an lawmzia lantir nan Macdonald Hill tih hming hi an vuah ta a ni. Mizoram sawrkar chuan Macdonald-a hi kum 1943-1945 inkara awm angin an ziak a (https://dcserchhip.mizoram.gov...), mahse hei hi a dik lo deuh. British laka India ram a indan dawn lai pawha Mizo lalte leh Mizo union te leh midangte hnena Burma zawm emaw, India rama zawm emaw pawh a theih thu hrilhtu kha Macdonald-a hi a ni. Kum 1946 January-ah bawrhsap (khatih lai khan Superintendent of Lushai Hills tih a la ni a) a nih lai khan Mizoram dinhmun tur siam turin District Conference a ko a nih kha. Kum 1947-ah L.L.Peters-an a rawn thlak a ni.
Pu Buanga te chu kum 4 chhung Aizawla an awm hnuah anmahni tirtu Arthington Jr. chuan a thu awih lo va, rei tak an cham avangin a mission aṭangin a rawn ban a. Arthington-an a ban tak avangin Welsh mission hnuaia thawh an dil zui a, Welsh mission chu Calvinistic Methodist an ni a, anni Pu Buanga te kha Baptist kohhrana lawi, private missionary an ni thung a. Zosaphluia hian amah lo enkawl a, Mizo ṭawng zirtirtu Pu Buanga te chu a sawipui ve tak na a, Welsh mission chuan an missionary atan an pawm thei ta lo va, kum 1897-ah chuan loh theih lohin an haw ta a nih kha.
An haw hnu chuan Zosaphluia chu a khua a har hle niin a insawi a, Khasi nupa Rai Bhajura te chu a kawm theih chhun an ni ta a ni. Tichuan Krismas te a hman zawh chuan kum a lo thar a, a pianchamphaphak vawi 28-na, February ni 15, 1898-ah a chuan sikul a sa ta a ni. Mizorama sikul ding hmasa 4-na a nih tak chu. He sikul hi tuna Synod awfis chhaka Banglapui kawt kovah hian a ni a, râp in, a bang dap, a chung dia sak a ni. In lian lo te, zirlai naupang 30 vel lenna a ni. Zosapthara hian a chanchina a ziah dan chuan, atira zirlai 16 vela bul a ṭan kha thla hnih khat hnuah chuan 30 an lo tling thei a ni. Sikul atana din a nih angin kum chanve vel chhung chu sikul atan chauha hman a ni a, hemi kum tawpah chuan biak in atan a hmang ta bawk a, sikul dar leh biak in dar pawh a hranpa ngatin a nei ta a ni. He sikul hi biak in a nih kawp avangin Mission Veng kohhran chuan an kohhran din kumah an ngai a, an biak in hmasa berah an pawm ta bawk a ni. Mission Veng kohhran hi Mizorama Presbyterian kohhran ding hmasa ber a ni a, tun thlengin Mizoram Presbyterian kohhran hmunpui Synod awfis awmna a la ni.
Zosaphluia hi a vannei viau mai, a sikul dinah chuan Rai Bhajura te nupain an pui nghal thei a, Sap ṭawng thiam ṭha tak an nih bakah Mizo ṭawng pawh an zir chak hle niin a sawi. Missionary tih takah a sikul zirlaite nen tuktin Pathian biain an ṭawngṭai hmasa a, zirlai an zir chauh ṭhin. Chawlhniah zirlaite chu Pathian thu hrilhin an inkhawmpui a, Thawhṭanni zingah Missionary-te chuan zing ṭawngṭai inkhawm hman nan an hmang bawk a ni.
Zosaphluia sikulah chuan Thangphunga khua Chaltlang te, Dokhama khua Maubawk te, Lalchhinga khua Mission Veng te, chu Mizo awmna a ni a. Thakthing tlangah hian Kapdaia a awm a, lal han tih ni pha si lo, hotu angin in sawm vel emaw chu an awm bawk. Tun hnua han mitthlain sikul din tharah chuan naupangho lut turah a ngaih theih a, mahse hetih lai hian naupang te te an la lut lo va, tlangval leh rawlthar an ni ber. Aizawla Mizo awmna khuate kan han sawi na a, Zosaphluia sikula lut kan hriat chian chu Dokhama khua Maubawk aṭang chauh hian a ni a, Sikulpuia Mizo Headmaster hmasa ber Chawnga (Chawnghmingliana) te, Chawngkhuma leh Daia, mission belbultute kha an lut bawk. Khaw hla tak tak aṭangin mahni ei tur buhfai intumin an lo kal ṭhin. Bengali leh Hindi ṭawnga zirna Sawrkar sikul a din tawh avangin Zosaphluia chuan Sap ṭawngin a zirtir a ni. Mizo ṭawnga zirtir turin a la thiam tawk lo va, vai ṭawng a thiam hek lo. A thiam chhun Sap ṭawngin a zirtir a, hei hi a hnu thlenga sap ṭawnga zirna sikul kal chho zelah Mizoram kan vanneih phah hle a ni tih chu kan thlir let hian a chiang viau awm e.
Sikul a din aṭanga kum 3 a lo vei chuan Zosaphluia chuan a bangla thlangah sikul leh biak in inkawp tho a sa leh ta a, a bang leh chung rangva a ni a, a chanchin chu kar leh lamah chhunzawm kan tum ang.