Lalhruaitluanga Ralte

Guest writer

Lalhruaitluanga Ralte

Mission Vengthlang

Sulhnu 234: Mizo Kristian hmasa ber Thangkunga leh Thanghlianga?

Kar hmasa lamah khan Pu Buangan Pathian thu a hrilh avanga Isua ringtu lo ni ta Taibawnga leh a bula dam lo ke vung te kha Mizo zinga Isua ringtu hmasa ber a tih thu kan ziak kha a ni a, tun ṭumah chuan a thlan lunga ‘Kristian hmasa ber’ tia an chhal mi pakhat chanchin kan sawi ang.

Kan sawi tawh ang khan Mission Veng kohhran chuan kum 1899-a baptisma chang Khuma leh Khara kha Kristian hmasa ber an tih laiin Pu Buanga chuan kum 1896-a Isua ringtu Taibawnga hi a ni, a ti bawk a. Heng mite hma hian Kristian an lo awm tawh niawmin a lang a, chu thu chu Lalromawia, Mizoram Presbyterian Kohhran Synod office-a kum tam tak lo thawk, Senior Music Instructor-a pensawn-in a pu chanchin a ziah thu ka sawi dawn a ni (Anni hi Mizo Ringtu hmasa an ni thei ang em? Thangkunga leh Thanghlianga by Lalromawia, Dam Veng, Aizawl, 2015).

Kum 1891 March ni 20-ah khan Welsh Calvinistic Methodist Foreign Mission hnuaia Khasi ram Shella khuaa missionary Rev. William Williams-a leh a ṭhiante, Free Church of Scotland mi Benjamin Aitken-a te, Khasi Kristian U Khannai-a leh Assamese Kristian Kasinath-a te khan Aizawl an lo chuang chhuak a. Thla khat dawn an cham hnuah April ni 17-ah Aizawl an chhuahsan leh ta kha a ni a, Mizorama china an awm chhung chu thla khat leh a chanve vel a ni. March ni 15, Pathianni chhuna Kutbul lui chhuaha Liankunga khuaa naupangte leh putar pakhat hnena Pathian hla saa Baibul milemte an sem kha Mizoten Isua chanchin kan lo hriat hmasakna ber a nih avangin ‘Chanchinṭha thlen Ni’ tiin Mizoram Presbyterian Kohhran chuan kum 2014 aṭangin a serh ta a nih kha.

Williams-a teho Aizawla an cham chhung khan nitin mai kha Pathian thu sawi leh mite kawmin an hmanhlel kha a ni a. Maubawk lal tia kan hriat Dokhama kha Vailen laia ṭawnglettu lo ni tawh, Vai ṭawng thiam a nih avangin sawrkar hotute khan a hnenah an tir a. Dokhama chuan a lo mikhual a, a luhkapuiah Williams-an Pathian thu a sawi a, chuvangin Maubawk khua chu Pathian thu sawi dawng hmasa ber an ni ta nghe nghe a. Amaherawhchu, Maubawk kan ti na a, hetih lai hian Dokhama hi Maubawkah a la awm lo va, Maubawk chhak tlang, CID Complex tia kan hriat tak Bungkawn tlangah hian in 20 vel neiin an awm a ni. Bungkawng Veng hming put chhan, kawn lai taka Bung thing pawh kha Dokhama phun hi a ni nghe nghe.

Tichuan, kum 1892, October ni 20-ah Bawrhsap thar A. W. Davis-a lo chhuah khan Khatla Venga Assam Rifles hmun hi sipai ram atan an valh ṭan a, sipai hmun bul hnai têa Dokhama khua chu insawntir zai an rel ta a. Kum 1893 kum tir lamah tuna Maubawk Vengah hian Dokhama leh a khuate chuan mau hmanga bâwk zu khawhin an insuan thla ta a, chuvanga Maubawk hming lo pu ta hi a ni. Maubawk Kohhran Chanchin tih buah kum 1890-ah Maubawk tih hming pu ṭan nia an ziah hi chu hriat fuh loh deuh a ni awm e, a chhan chu kan sawi mek ang hian kum 1893-ah Maubawkah an chhuk chauh a ni (Zoram Varṭian, 2025, phek 289).

Kan sawi tak ang khan kum 1891-a Dokhaman Williams-a teho a lo mikhual lai khan rawlthar Thangkunga, kum 15 mi leh a nau Thanghlianga, kum 12 mi chuan an pu Dokhama hi an lo belh mek lai a ni a. Anni unau hi Dokhama nau, a chhang Thangchhingpuii fate an ni a, a pasal chu Thanghluma a ni. Thanghluma chanchin chu a tute pawhin an chhui thui thei lo va, Thangchhingpuii erawh chu lal fanu a nih avangin an chhui thui thei viau mai. Liandova te unau, thawnthu ang maia kan sawi ṭhinte siam liantu Lersia thlah kal zel kha niin an sawi (Lalromawia). Valliauvan Vumburha a hring a, Vumburhan Ṭhuama a hring a, Ṭhuaman Ngana a hring a, Ngana fate chu Dokhama, Thangchhingpuii, Khuangtawii, Suaki, Nela, Satkungi, Satṭhuama (L. Taitea), Dovela (L. Tawia) leh Chalrehlova te an ni a. Nela hi Mizo zinga sipai ṭang hmasa ber leh tawtawrawtpu hmasa ber a ni a, Assam Rifles-ah a ṭang. A nau L. Tawia pawh hi Assam Rifles-ah tho hian Jemadar a ni. Dokhama thlahtute an chhui hlat ber Valliauva hi lal ropui tak Lersia thlaha mi a ni, an ti (Zoram Varṭian, 2025, phek 295).

Lalromawia sawi zel dan chuan Dokhama chhang Thangchhingpuii chu a pasal Thanghluma nen Zawngṭah khuaah chengin hetah hian an fate Thangkunga leh Thanghlianga hi an piang nghe nghe a. Zawngṭah khuaah hian rei awm lovin Zawngṭah khua aṭanga sum an suihna hmun Sumsuih khua tih lo ni taah hian an pem a, hetah hian Thanghluma a thi ta a ni. Thangchhingpuii chuan a fate chu a u Dokhama, Bungkawn lal inah a luhpui ta a ni. Kum 1891 March ni 20, Zirtawpnia Williams-a teho Aizawla an lo lut chu Bungkawn lal Dokhama inah an thlentir a, chutih lai chuan Thangkunga te unau pawh hi Dokhama inah an lo cheng ve mek a ni. Williams-a chuan Dokhama leihkapui aṭangin Vai ṭawngin thu a hril ṭhin a, Dokhaman Mizo ṭawngin a letling ṭhin a ni. Dokhama hian Mizo zawlnei hmasate thuhril lawk a pawm hle a, Darphawkan, ‘Tuifinriat ral aṭangin Mingo an lo kal ang a, an thu sawite chu lo pawm rawh u,’ a tih te kha a pawm hle a ni. Rev. Williams-a te Dokhama ina an thlen lai hian Thangkunga chu kum 15, Hlianga chu kum 12 a ni a, Dokhaman, “Nangni unau hi Pathian thuawihah in hming pe rawh u” a tih chuan lawm takin kan hming kan pe ta a ni, an ti, tiin a ziak a.

Pathian zarah kan dam ang a, kar leh lamah Thangkunga te unau chanchin hi chhunzawm kan tum ang.