
Guest writer
Lalhruaitluanga Ralte
Mission Vengthlang
Sulhnu 227: Zoluti an hawpui dan
Kar hmasaa Bengkhuaia sal man Zoluti chanchin, Kawlria leh Sailama a awm lai kan sawi thuak thuak kha a ni a, Sailam aṭanga Vailianin an hawpui dan kan sawi chhunzawm ang. Kan thulakna chu Zoram Varṭian a ni ang.
Zolûti chu a pi Kaiṭhiangi chuan a tunu ang chiahin duat takin a enkawl ta a. Mizo hmeichhe naupangin an neih ang zawng zawng chu an neihsak ve vek a. Pawnfên te, kawr te, puan te a tahsak a. A puin êm te, thûl te, hnam te, kawibâwmte a tahsak a, mi ruala tui chawite a châk ve tlat ṭhin avângin a khirh tûrin tuiûm te a siamsak bawk a.
Kum 1912-ah Zolutin Pastor Vanchhunga hnenah lehkha a thawna a, chutah chuan a piin a duat ṭhinzia leh a humhim ṭhin avangin lawmthu a rawn sawi a. Zolûti chuan Sailama a awm laia amah enkawltu leh humhimtu chu Pi Klwangi a ti a. Zolutin Pi Klwangi a tih hi Pu Buanga khan Pi Tluangi tihnaah ngaiin a lo thlak a, Mizo chanchin ziaktuten Pu Buanga ziak chu dik berah ngaiin Pi Tluangi an ti ve ta zel a ni. Amaherawhchu, Pastor Vanchhungate inthlahchhawn dan an inchhuina aṭanga kan hmuh chu : Pastor Vanchhunga pa chu Vanṭhuama a ni a, Vanṭhuama pa chu Vansuakthanga a ni a, a nupui chu Kaiṭhiangi a ni. Vansuakthanga chu Sailama lal Bengkhuaia upa min, khawsa thei tak an ni. Bengkhuaian a ngen angin Zolûti chu Kaiṭhiangin duat takin a fa angin a enkawl ta a, Kaithiangi tupa Vanchhunga hnena Zolutin lehkha a thawn aṭang pawhin chu chu a chiang a. Vanchhunga hi Mizoram Presbyterian Kohhran Pastor ni ta kha a ni a, a hma pawhin R. Dala leh Saptlangvala mission din, Thado Kuki Pioneer mission-ah a lo tel ve tawh a ni. Hlaphuahthiam Vankhama pa a ni a, Mizorama zaithiam chhuanvawr unau Vanhlupuii leh Vanlalruati te pu tihna a nih chu.
James Winchester-a fanu Zolûti an man tih an hriat hian British sawrkâr chuan lak let nghal dan an zawng a, Silchar Bawrhsap Edgar-a chuan Suakpuilala ṭanpuinaa lak chhuah a tum a. Mahse, Suakpuilala leh Sangvunga te, Bengkhuaia te hi inhmuthiam lo sa reng an nih avang te pawh a ni ang, a hlawhchham a. Zolûti la chhuak turin sipai tam tak an rawn tîr dawn tih thawm a awm reng avangin Mizo lalte pawh hian pek kir leh duhna an nei lian hle a ni awm e. British sawrkar ṭhian Suakpuilala emaw, Rothangpuia emaw hnena hlan a, Sapho hnena pek leh chhawn tûrin Mizo lalte pawh an inrawn deuh hat hman a; mahse, thutlukna mumal tak an siam ta lo niin a lang.
Zolûti hi kum 1871 January ni 23-a man a ni a, Vailian hmasa khan a kum leh January ni 21, 1872-ah an rawn la lêt leh ta kha a ni a. An lak letna hmun hi Bengkhuaia khua Sailam a ni tih chu kan sawi tawh a. Bengkhuaia khawnbawl upa Vansuakthanga nupui Kaiṭhiangin duat taka a enkawl laiin Vailian hian an rawn la ta a ni. Zolûti la chhuak tura lo kal pawl hi Brig. General Brownlow-a ho an ni a, a puitu atan Thangliana (T.H. Lewin) chu Civil officer-in a lo kal bawk a. Kum 1871 November ni 16-ah sipai rual chuan Kasalong aṭangin Khawthlang tuipuiah rawn chhovin November 17-ah Tlabung an rawn thleng a ni.
Tlabungah hian râl beih dan tur an rel a, Rothangpuia chu Mizo lalte hnena palai turin an ti a. Lalte chuan inremna siama an sal mante an chhuah zel chuan an khua an tichhe lo vang, tiin an hrilh zel a. Mahse, tu mahin inremna siam an duh lo. Indo an lo thlan zawk avangin December ni 1 aṭanga ni 21 chhungin pawl hniha insiamin chhim lam lalho an bei a, an khua an hal zel a. Hemi chungchang hi kimchang takin kan sawi lo vang a.
Vailian chuan Rothangpuia leh Police Subedar Mohammed Azim-a, Thangliana uipa rinawm chu Bengkhuaia hnêna palai tûrin kum 1872, January ni 15-ah an tîr chhuak ta a. Savunga khua aṭanga chhuakin Tlawng lui an kan a, Sailâm chu January ni 20-ah an thleng a. Bengkhuaia chuan ṭha takin a lo dawngsawng a, Zolûti chungchâng an sawipui pawhin chhuah a lo remti nghal a, Vailian nena indo ai chuan a khuate himna a ngaihsak zawk a ni. Chumi ni chuan Kaiṭhiangi hnên aṭang chuan an la ta nghâl mai hi a ni awm a, chutia Vaipain a han pawm ta nghal mai chu Zolûti thlaphang chu a ṭap ta chûl a. Sailo lal Bengkhuaia meuh pawhin kum khat dawn lai a lo kawl tawh, a tunu ang maia a lo ngainat tawh mangang au chu a hmu thei ta lo va. Mite hmuh laia a duh lo chung pawng laktir ngawt chu ṭha lovin a hria a, Rothangpuia nen chuan rem an ruat dun ta a. A tukah a pi Kaiṭhiangi nena an ramkal lo man turin an ti ta zâwk a ni.
A tuk zing tukṭhuan ei khamah chuan Kaiṭhiangi chuan Zoluti chu a thawmhnaw ṭha ber a haktîr a. Zolûti êm chhungah chuan kawi te, tuibur te, thawmhnaw te leh ṭhi te a dah a, tui chawi tûrin an chhuak ta a ni. Kaiṭhiangi fanu Thangluaiin (Vanthangpuii) a tunu C. Rozami hnena a hrilh hi i lo ngaithla teh ang:
Zolûti hruaiin tui chawi turin kan kal ta a, tuikhur thlen hma kawng kawi zau deuh laiah Zolûti hnenah chuan, ‘Ka han daikal lawk ang a, kan êmte hi lo veng rawh aw,’ tiin ka kalsan ta a. Ka kalsan veleh chuan Vaipa leh Rothangpuia chuan Zolûti chu an man ta a, Zolûti mangang chuan, ‘Ka pi, Ka pi, min chhan rawh, hei Vaiin min man a nia, ’ tiin a ṭap ta vak vak a. Thingbul phen aṭang chuan ka thlir reng a, ka mittui a sûr zung zung a, an liampui thlengin ka thlir reng a. Ka tunu ang chiaha ka lo enkawl chutia ka ṭhen ta chu nâ ka ti em em a, Zolûti thlaphang au râwl leh an man lai chu ka mitthlaah a châm reng a. Kar khat chhung zet chu chaw pawh ka ei thei lo, fa sûn takin Zolûti chu ka sûn a ni, tiin. Ziaktu ṭhenkhat chuan Zolûti leh a pi hi thingphur tûrin an kal niin an sawi bawk a; mahse, a awmtu ngeiina a sawi hi dikah ngai ila. Rothangpuia chu Bengkhuaia leh Sangvunga te be chhunzawmin Sailamah a cham a, Mohammed Azim-a chu hlawhtling inti takin Savunga khua panin Zolûti chu a hawpui ta a. Hei hi January ni 21, 1872 a ni.
Tichuan, Mohammed Azim-a chuan Zolûti chu Tlabungah a hruai thleng a, 4th Gurkha hotu Colonel Tyler-a hnenah a thlen ta a. Tyler-a hian Rothangpuia khua Lungsenah Rothangpuia nupui enkawl tûrin a dah ta a. Zolûti an lak chhuah thu chu Chittagong-ah thirhruiin an zu hriattir a, Chittagong Commissioner hnen aṭanga thu an nghah chhung kar khat emaw chu Rothangpuia lal inah a nupuiin a lo enkawl a ni.
Thangliana ziak dan chuan Rothangpuia lal in aṭanga Zolûti hruai tûra Colonel Tyler-a sipai officer tirh chuan Zolûti chu kawr pawh ha lovin, a kawngah puan dumpawl chauh hrêngin a va hmu a. Lal in luhkapui sei takah chuan vaibel zuin a lo ṭhu a, Mizo naupang rualin an lo kil tiau a. An la hmuh ngai loh Sap naupang chu mak tihna leh zahna lantirin an lo hotu chei a, duat fal a lo ni bawk nen, Zolûti chuan Mizo sipai hotu lu ber angin naupangte zingah Sapho do dan tur a lo rêl zat zat a ni.
Pathian zarah kan dam ang a, kar lehah chhunzawm kan tum ang.