
Guest writer
Lalhruaitluanga Ralte
Mission Vengthlang
Sulhnu 220: Dr. Fraser-a leh Zolutin bawih ban thu an kalpui R. Dalan a hriatpui
Dr. Fraser-a leh Saptlangvalan Sap ram hmun hrang hrangah R. Dala an hruai a. Kohhran hrang hrang tlawhin Kohhran hruaitu mi eng emaw zat an hmuhpui a, inkhawmna hmun hrang hrangah thu an sawitir bawk a. Pathian thu, kum chanve emaw vel a zir hnu chuan haw turin a inbuatsaih ta a. England leh Wales te, Scotland leh Ireland thlengin an hruai vel a ni awm e. Sap rama a cham chhung hi kum khat dawn a ni a, Dr. Fraser-a inah a thleng a, a changin Saptlangvala inah a thleng bawk ṭhin a ni ang, R. Dala hian a lo haw hnuin hmun danga a khawsak thu engmah a sawi lo.
Kum 1912 October ni 15, Thawhlehniah Aizawl chhuahsanin Sairang an pan a, lawnga chhukin Cachar-ah, rêlin Bengal an pan a, Calcutta aṭangin lawng lianin tuifinriat eng emaw zat kal pelin England ram an pan ta kha a ni a. November ni 14-ah Suez Canal-ah kalin Port Said an thleng a, an kal zel dan hi a diary-a a ziak hmuh tur kan neih tak loh avangin, kan hre thei ta lo a ni. Eng pawh ni se, Port Said aṭanga an kal zelna kawng te, Gibraltar-a an cham chhung leh Europe khawmualpuia an luh chin leh an kal zelna kawng han chhutpuiin, he mi kum November ni 18 emaw lamah Liverpool an thleng ang tih a rin theih a ni. Kum 1912 November thla tawp lama Sap ram an thlen aṭanga kum khat ṭhelh a awm hnuah kum 1913 November thlaah R. Dala chu a lo haw a, a lo haw dan pawh hi a ngaihnawm hlein a rinawm a, Saptlangvala nen an lo haw dun niin a lang, a diary kan hmuh loh avangin ka hre thei ta lo.
Dr. Fraser-a te nupa erawh chuan Welsh mission hnuaia thawh a rem tak loh avangin an lo chhuak leh ta rih lo. Aizawl Bawrhsap Cole-a nena bawih chhuah chungchanga an inbeih vakna kha London lamah hian beihpui thlak zui a duh vang a ni. Sawrkar huat pawh pawi sa thei lovin, “Bawih chu bawih an ni a, British Empire chhungah neih thiang an ni tawh lo,” ti ve tlattu kha a ni a. Aizawl lamah leh Assam sawrkarah tlangtla lo mah se, London lamah chuan chhungkhat leh ṭhian ṭha, a lam ṭang an awm avangin bawih ban thu chu hlawhtlinpui a tum bur mai a. Welsh Mission hotute pawhin vawi eng emaw zat an kawm a, missionary-te chu sawrkar hnial leh kalh zawnga che lo tur an nihzia te pawh an hrilh fe a ni. Vawi tam an kawm hnu pawha a rilru a sawhsawn duh loh avangin Mission chuan a hna an tihtawpsak ta a, kum 1913 hian an ban ta a ni.
Mak ang reng tak mai chu Dr. Fraser-an Mizorama bawih bantir tuma a beih vak lai hian Pathianin kawng dangin hna a lo thawk kan ti thei ang. Kum 1872-a Bengkhuaia sal man Vailianin an chhuah tak Sap naupang Zoluti tia Mizoten an lo koh tak kha hetih lai hian London-ah hian pasal fanau neiin a lo khawsa ve a. Zolûti hi kum 5 mi lek a nih laia Mizo sala awm a ni a, khatih lai kha chuan Mizorama bawih an neih dân chu a hrethiam kher lo vang. Tukluh bawih emaw, chemsen bawih emaw, a eng a pawh hi Sap ṭawng chuan slave a ni a. Mizoram Bawrhsap lâr tak Shakespear-a pawh khan a lehkhabu Lushei-Kuki Clan-ah khan bawih nihphung hi slavery a ti a ni (Lalhruaitluanga Ralte, Zoram Varṭian, p. 69).
Ka lehkhabu ziah ‘Zoram Varṭian’-ah khan heng lai thu hi ka lo chhui tawh avangin chutaṭang chuan kan lak chhunzawm ang a. Kha lehkhabu phek 69-71 inkarah khan chhiar zui duh tan kan lo ziak tawh a ni. London-a Zolûti awm hnu hian Kumpinu ram chhungah bawih neih khap ni sia Mizorama bawih an la nei reng chu a vei hle a. July ni 14, 1913 khan Mizoramah bawih an awm ngei a ni tih finfiahna a neih thu hrilhin Under Secretary of State for India, E.S. Montague hnenah lehkha a thawn a. “Kum 1871-72 khan chu ram ngeiah chuan sal ka ni a, chutih laia ka hming chu Mary Winchester-i a ni a, i lo hriat tawh ngei ka ring. Mizo hnam zingah bawih an awm ngei a ni tih hi thudik tak a ni. Heng bawihte hi Mizo lalte hian eng emaw chenah chuan an ṭanpui a ni tih hi a dik rualin hemi letling chiah hian bawihte hian lalte tan hian a thim a vâr thlu lovin an thawk zawk a ni, tiin.
A sawi zelnaah chuan amah ngei pawh chu British sipaiten chhan chhuak lo se chuan bawiha a luh ve ngei tur thu a sawi a. “Colonel Shakespear-an Mizo bawihte dinhmun aia chhe zawk hi hmun hrang hrangah a awm a ni, a tih hi chu chhuanlam tling lo a ni, ” tiin a sawi zawm a. British sawrkar chu Mizo bawihte chungchang chu enfiah a, ṭan lam nei officer-te ziak chu ring mai lo turin a ngen a ni. Mahse, British sawrkar chuan Mizoram awp nan an lalte an hmang si a, thil khawlhkham awm thei nia an hriat avangin bawih bân chu an tum mai lo. Zolûti chuan nasa lehzualin hma a la ta a, Anti-Slavery and Aborigines Society pawl dinin, Mizorama bawih chhuah a nih theih nan a tha leh zung zawng zawng a hmang ta a. British Parliament benga bawih neih thu a thlen theihna pawh hi Zolûti thawh rah a ni a, S. Chatterjee-a chuan ‘Lei leh vân nghawr chhuakin a thawk a ni’ a ti.
Zolûti thawhrimna hian rah a nei ta a, liberal pawl zinga eng emaw zat chuan an ṭan ta a. Kristian missionary tam takin Zolûti thiltih chu thlawpin aw an chhuah ve ta bawk a. Chung zinga tha thawh nasa ber chu Mizorama kum 1908-a Welsh missionary lo kal kan sawi mek Dr. Fraser-a hi a ni a. Aizawla Bawrhsap Cole-a nana an inbeih vak hnuah India sawrkarin bawih bân a tum lo tih a hriat hnu pawhin beidawng lovin British Parliament-ah thlen a tum ta a. A ṭhianpa Liberal Chancellor thiltithei tak David Lloyd George-a chu vauchherah a hmang ta a. Bawih bân thu chu British Parliament-ah chuan an sawi ta êm lo va; amaherawhchu, MP rual eng emaw zat chuan an ngaihven zui phah ta a, Assam sawrkar ngaihtuah turin an pe kir leh ta a ni. Heng hun laia Fraser-a leh Zolutin bawih ban tura Sap rama mi hrang hrang an kawm chhoh lai hian R. Dala pawh hi a tel ve ṭhin a. Sawrkar kar nana a thehluttu hming ziah ngaiah Saptlangvala pawhin a ziak ve zel a, chung mite zingah chuan Dr. Fraser-a leh Zoluti ṭanna hi a dik a ni tih ṭanpuitu atan R. Dala chuan Maubuang lal Khawvelthangan a bawih a chhuah thu leh Dr. Fraser-an bawih pakhat Rs. 40 zela a leisak thu te kha an sawi tir ve a ni awm e.
Kum 1913 chhova Zolûti leh Fraser-a te inkawp chuan Assam sawrkarah an bei zui zel a. Assam ram pawh British hnuaia an luh khan an bawihte chu ban an nih vek thute sawi chhuakin, ‘Mizoramah pawh chutianga tih ve tûr a ni,’ tiin a nawr a. Mahse, sawrkar chu an hmin thei lo. Assam Chief Commissioner Earland-a chuan sawrkarin a awp hnam nunphung khawih danglam chu pawlitik thilah harsatna a awm thei dawnin a hria a. Superintendent-te chuan an awpna hnuaia mite tana ṭha an tih anga enkawl turin zalênna nei se ṭha a ti a. General-in-Council pawhin Chief Commissioner thurâwn chu ṭha tiin, ‘Hmanlai aṭanga an lo neih tawh, an nunphunga bet tlat tawh tihdanglam chu a finthlak lo vang,’ tiin an rel ta a ni.
Pathian zarah kan dam ang a, kar lehah chhunzawm kan tum ang.