
Guest writer
Lalhruaitluanga Ralte
Mission Vengthlang
Sulhnu 215: R. Dala ten Socotra thliarkar an pel
Kar hmasa khan R. Dalaten Sap ram an pan mek chu kum 1912 November ni 3-ah Hringei thliarkar Minicoy an kal pelh thu kan sawi kha a ni a, kha kha Arabian Sea tuifinriata awm a ni a. Tun ṭumah hian Socotra thliarkar an pelh thu sawi kan tum dawn a ni.
Rev. Dr. Peter Fraser-a dam lo hi a nupui leh Saptlangvala leh R. Dalan Sap ram panin an hruai kha a ni a, Aizawl an chhuahsan ni tak chu October ni 15, 1912 kha a ni a. Ni 20 an thang tawh a, Aizawl aṭanga Calcutta hi motor-a kal chuan km. 1500 vel a ni a, lawng chuan a hnai deuh zawk a. Calcutta aṭanga Sri Lanka khawpui Colombo hi lawnga kalin km. 2500 zet a ni leh a, Colombo aṭanga Socotra thliarkar hi km. 3800 vel a ni bawk a, ni 20 an thang chhungin km. 8000 dawn lai an kal tawh tihna a nih chu.
November ni 5 chu Thawhlehni a ni a, R. Dalan a diary-ah heti hian a ziak leh a, “Puan fai ka nei lo va, Daktawr Sap kawr ka hawh. Min buk a, lb 124 ka ni,” tiin. Lb hi pound tihna a ni a, kg chanve a tling lo deuh a, R. Dala rih zawng hi kg 56 a chuang hret a ni. Lb 124 chauh ka ni, a tih chhan hi an zin hmaa a rih zawng atanga tehin an zinkawngah hian a rihna a tlahniam hle a ni tih a hriat theih a. Mizo zingah chuan pa lian lam a ni a, thui tak lawnga an chuan chhungin lawng ruih te, ei leh in danglam ta te, mut dan danglam ta te chuan a taksa a ti danglam lo thei lo va. Ama sawi dan takah khawmual hmuh phak loha tuifinriat zaupui maia an kal chu a lung te pawh a leng ang a, Mizo ṭawnga biak tur tumah an awm si lo, thlamuang taka titipui tur chhungkhat an awm si lo. A zinpuite lah Sap hlir an ni a, ṭhian anga a en theih chhun, a aia naupang hret Saptlangvala lah chu Sap a nih avangin a zah em em tur a ni a. Awmpui tlangval, duh duha tirhkaha an hman tur angin a inchan ngei dawn a, chuvangin ni 20 an thang chhungin a rihna a tla hniam hle a nih chu. An thang rei tawh avangin a thawmhnaw hakte pawh a bal tawh a, hakthlak a neih loh avangin Dr. Fraser-a kawr fai a hawh tihna a ni a, an intiat thuak avangin a ha tawk ve deuh mai pawhin a rinawm a ni. Lawngah hian Sapho chu thing bial phek 8 leh tiang 4 hmanga an infiam thu a ziak bawk a, eng infiamna nge ka hre hauh lo mai.
November ni 6-ah chuan tuifinriat a fawn lo va, nuam a tih thu a ziak a, ni 7-a a diary chu a ngaihnawm hle mai. Chhunah Socotra thliarkar an hmuh thu te, chu thliarkar bula lawng a chhiat chuan lo enkawl ṭha turin mite hnenah sawrkarin tangka tam tak a pek tawh thu leh thliarkara mite chuan engahmah an ngaihsak loh thu te nen. Kum 15 lai kal ta khan Socotra thliarkar bulah chuan lawng a chhia a, inchhanhimna lawng têin Sap nupa an va inkar kai a. Thliarkara mite chuan Sap nupui chu an lo mansak a, Sap pa chu engtin tin emaw an lawng chhiaah a inkar let leh thei a. Meilawng dangin an rawn hmu a, an phur ta a ni. Lawng dang pawh thliarkar kiangah hian a chhe leh a, mi ṭhenkhat chu lawnglengin thliarkarah an va inkar kai a, mahse, thliarkara mite chuan an lo ei tak mai thu R. Dala hian a ziak a ni. Chubak chuan heti hian a ziah chhunzawm a, “Tin, tun lai pawhin British sawrkarin light house shiam a duh a, mahse, a enkawltu tur an awm ngam lo, ei an hlau. Square mile 1300 emaw lai a ni. Bombay-a mite nen an indawr ṭhin. Pathian thu hre lovin eng chen nge an awm ang - ‘Kal ula, hnamtin zirtira te shiam rawh u’ A kianga thliarkar te tak tê lungpui hlir niawm hi a awm bawk. Mi an awm lo an ti. Tlai lama vawt ka ti deuh hle. I Korinth 1-3 ka chhiar, khua a har duh deuh fo,” tiin. Socotra bula thliarkar te tak te, lungpui hlir niawm, a tih hi Darsah thliarkar, mi cheng awm lohna hmun a ni a, tunah chuan Yemen ram chhim tawp a ni.
Minicoy thliarkara mite angin Socotra thliarkara mite pawh hi hringei nia an lo sawi than tawh ṭhin a. Tuifinriat pasalṭhate leh ram hmuchhuaktute chuan tun hmain Socotra thliarkar hi an lo kal pel fo tawh ṭhin a, kum 1507-ah pawh Portuguese conquistadors-te chuan he thliarkar hi an hrut a, a chhung mite chu hringei niin an lo sawi a. Chutiang chuan an lo sawi chhawng zel a, kum 1958-a British pasalṭha Douglas Botting-an a fan chhuah hma zawng chuan an lo ral hmu hringei hlawm a nih chu. Kum 1886 aṭangin kum 1967 thlengin British hnuaiah a awm a, thliarkar awptu Sultan of Qishn & Socotra nena British-in sa ui an tan hnuah an chhuahsan a, mahse, hringei thliarkar tih chu an sawi fo dan a la ni ta zel a ni. Amaherawhchu, hringei hnam an ni tih finfiahna engmah han sawi tur erawh a awm lo an ti thung. (https://inkstickmedia.com/the-...:)
He thliarkar hi Greek mifing Aristotle-a thurawn petu Alexander the Magnificent chuan Greek ram aṭangin kum BC zabi lina lai khan Socotra-ah hian mi eng emaw zat an luhtir a. A chhan ber chu hnimhmul leh thing chi hrang hrangah a hausak vang a ni a, chung chu va châwk chhuah an duh a ni. Tun hmain Indian mi lo awm tawhte chuan an awmna thliarkar chu Dvipa Sukhadra tiin an lo sawi ṭhin a, chu chu ‘chi ṭhatna thliarkar’ tihna a ni.
Socotra thliarkarah hian Isua zirtir Thawma kha kum zabi khat lai khan a lo lut a, kohhran dinin lawng chhe ding mai mai ṭhiat darhin biak in a lo sa tawh nia sawi a ni a. kum 300 emaw a ral leh chuan Yemen ramah te pawh palai tirin an kohhran chu an lo phuisui hman hle tawh a. Kaisara Constantine II khan Bishop Theophilus Indus-a kha Dhafar-ah tirin kohhran a din a, an sawrkar sakhuaah eng emaw chen an hmang zui a ni awm e. Dhafar hi Himyarite lalram khawpui a ni a, kum BC 110 aṭanga AD 525 inkar laia lal an ni. Juda sakhua leh Kristian sakhua hi an lalram chhungah an ṭhang a, sumdawng mi an ni ber a, Rom lalram ropui laia insumdawng tawn an nih avangin an nunphungah leh an sakhaw biak pawh Rom sawrkar an lachhawng a ni. Chu chu tuna Yemen ram lo ni ta hi a ni a, R. Dala te zin hun lai hian Yemen ram chhunga mi a la ni lo va, British hnuaia awm a ni.
Chutiang chuan kum zabi khatna lai aṭanga kum zabi sawm chhung kha chuan Kristian an tam a, kohhran pawh an ding ṭha viau a ni awm e. Kum zabi sawmpakhat chho aṭangin Socotra thliarkar chu roreltu mumal awm lovin, lawng suamhmang, pirates hmunpui a lo ni chho va, an roreltu chu lalnu niawm tein sawi a ni a, Solomona finna fiah tura zu kal Sheba lalnu pawh khan he thliarkar hi a lo awp tawh nia sawi a awm.
Kum AD 1507-ah Portuguese-hovin thliarkar chu an la a, kum 100 emaw chhung an awp a. Kum zabi 16-na tawp lamah chuan Kristian sakhua chu a lo tlachhe ta viau mai a, kohhran rawngbawltu nei lova an awm tak zelah chuan an hnam sakhaw hlui te tuai thar lehin ni leh thlate biakna lamah an kal ta a ni. Tichuan hun lo kal zelah Islam sakhaw bia lalten an awp ta zel a, Islam sakhaw bia an lo ti ta deuh vek a ni. Kum 1967-a British-in an chhuahsan hnuah Socotra chuan Federation of South Arabia an zawm a, South Yemen ram chhunga mi an lo ni ta a. Kum 1990 aṭanga People’s Democratic Republic of Yemen leh Yemen Arab Republic an inchhunfina Republic of Yemen ram an din tharah chuan Socotra pawh inchhunglut fel ve ta a ni (https://socotra-trek.com/about...).
Pathian zarah kan dam ang a, kar leh lamah R. Dala te zin thu hi chhunzawm kan tum ang.