Sulhnu 211: Dr. Fraser-a khawsikpuiin a dam lo

Dr. Fraser-a lo chhuah hlima Mizo ṭawng lettuah leh a rawngbawlpui atan khatih laia Mizo zinga Ṭhelret Rahsi ni mek R. Dala kha thlatin Rs.20 hlawhin a chhawr thu kan sawi tawh a. Chu chu a hlawh lak mek zahve pawh a tling lo a ni tih Bawrhsap Cole-a, Kawlsap nena an inbiakna aṭangin kan hre thei bawk a. Kawlsap hi Fraser-a nen bawih chhuah thua an inkhin tak chiam avangin Manipur-ah sawnin Bawrhsapa han ṭang ta kha a ni a, Manipur-ah hian R. Dala hi missionary-a a han luh hnuah Kawlsap nen hian an han inhmu leh a, R. Dala zarah Manipur-a zofate za tam Indopui pakhatnaah an kal ve phah nghe nghe a ni. Chung chu hun dangah la sawi kan tum ang a, eng pawh ni se, R. Dala hi Mizo missionary hmasa berah kan nu leh pate khan an lo sawi ṭhin a ni.

Tun ṭumah chuan Fraser-an R. Dala a rinzia tihlanna pakhat sawi kan tum dawn a, chu chu Fraser-a dam loh vak ṭum khan a ni a. Khatia Mizoram dung leh vanga Daktawr thiamin Mizo dam lote tlawh leh enkawla a ṭul viau lai khan kum khat chhung ngawt pawhin mi 25,000 lai a enkawl hman thu pawh kan sawi tawh kha. Mizote kha khatih lai khan 90,000 vel kan ni a, kum 1911 lai khan. Khati khawpa dam lo kan tam mai kha a mak viau mai a, kan rilru a dam lo tel hle niin a ngaih theih awm e. Chu lovah chuan dam kan thlakhlelzia a tarlang bawk awm e. Khang hun lai chauh pawh ni lo, kumin 2025 thleng pawh hian ṭawngṭai dam thei, mi zut dam thiam, zawlneite leh eng eng emaw hrilhlawk ṭhinte hi kan la buaipui viau mai zawng a nih hi. Ruihhlo ngai enkawl lai kan ngahzia leh kan tuarchhel lohzia te, kan rilru nozia te han thlir hian Mizote hi taksa, rilru leh thlarauva dam lo hi kan va tam em. Mizoram puma mihring awm zat aṭanga chhutin heng dam lohna chi hrang hranga dam lo zat hi Fraser-an a tlawhchhuah lai ai khan kan tlem chuang bik lo mai ang a, tiin a ngaihtuah theih awm e. Kan dam lohna langsar ber chu kan rilru hi a ni mai awm e, a tih theih a. Nuho inkawmkhawm pawh hian an dam lohna hi an insawi nat siak fo ṭhin a, damdawi lah hi an inchawh bawrh bawrh mai bawk a, daktawr an ni hauh lo chung hian. Chutianga rilru dam lo no, nâ nia inhria, na tak tak si lo kan nih hlawm avang hian dam duh hian kan phe suau suau a ni ber mai a. Heng kan ngaihtuahna hrisel lo zawng zawng infinkhawm hian khawtlangte hi a ti nâ a, kohhran te pawh a nghawng a. Rilru dam lo, an dam lohzia lantir nana mi rel ching te, mi chanchin ṭha lam sawi duh si lova a chhe lam chauh ngaithlaa sawi chhawn ching te kan tam tak avang hian kan inhmu mawh ta ṭhum mai a. Social media-ah te hian mi chawimawi tlak leh mi chhuanawm tak tak phochhuah a, tarlan sak kan uar zel a pawimawh khawp mai. Chutiang ni lova, mi chhiatna leh an thil tihsual anchhe lawh ang hrima kan sawi luai luai te hi engtikah tak inzir fing ang i maw! Heng rilru dam lo, YouTuber ṭhenkhatte hian mi rilru dam ṭha hle hle pawh an kai chhawng zel ni te hian a ngaihtheih rum rum theih a ni. A chhe lam kan sawi luai luai hian mi rilru a siam ṭha lo va, entawn tur leh chhuan tur kan neih apiang kan inpholansak hian naupang leh ṭhalaite a fuih ṭha zawk a ni si a.

Kum 1912, September ni 20 Zirtawpniah chuan heti hian R. Dalan a diary-ah a ziak a. “Damdawiina ka thawk. Biakliani a ṭha hnem chuang lo. Tlai a Kawnga te kawmthlanga chhona kawng ka shiam,” tiin. Atuk ni 21 Inrinni hian Fraser-a chu a naute zinga tu emaw nen Reiek lal Lalluaia dam lo enkawl turin an kal a ni awm e. Eng anga dam lo nge chu kan pi leh puten an sawi fak lo na a, khawsik reh mai thei lo a ni awm e. Fraser-an a enkawl hnu chuan a ziaawm ta a, Aizawl panin an lo haw leh ta a. Tlawng lui an rawn kàn a, an lo chho zel chu tun laia Dihmunzawl lai velah khuan Fraser-a chu a tui a hal ta em em mai a. Kawng sir luikawra tui tling chu a kutin a hawp ta bawrh bawrh mai a, tichuan Maubawk lamah lo chhovin an lo haw ta a ni.

Amaherawhchu, Mission Venga an in an thleng chu a dam lo ta a, khawsik tlun titih ang hian a awm ta niin an sawi a. Damdawi a neih ang ang chu a inchawh a, a dam mai tak loh avangin Aizawla civil daktawr pawhin a rawn en a. R. Dala chuan September ni 23, Thawhṭanni chuan, “Ka pate an cham. Ban pakhat Re.-/4/- in ka lei. Chhingteii leh Zahnuni an lo thleng. Darbuki te nupa an lo riak, tiin a ziak a. A diary luahtu ber ‘Damdawi ina ka thawk’ tih a ziak lo. Atuk ni 24 chuan, “Ka pate an haw ta. Darchhinga nen ina zu in thu Neka kan zawt. Theite kung khat leh pangpar rimtui ka phun sawn,” tiin. September ni 25-ah chuan R. Dalan a diary-ah heti hian a ziak a, “Daktawr Sap a na hle a, zana kan riah-pui,” tiin. Fraser-a dam lo ta nghal chu September ni 25-a lo haw a ni ang tih diary aṭangin a chhut theih a.

J.M. Lloyd-a chuan, “September thla chuan Fraser-a chu a na hle mai a, rei tak chhung enteric fever-in a dam lo va. A na â chu a rilru a buai a, civil hospital-a daktawrin damdawi a chawh chu a ei duh lo va, thihna kawngkhar inhawngsaah dakin ni tam tak chhung a mu a. Rei tak a nat hnuah October ni 26-ah chuan Sap rama haw theiin a lo ṭha ta deuh a ni,” tiin a ziak a (History of the church in Mizoram, phek 156). Enteric fever hi khawsikpui kan tih ang kha a ni awm e. Lloyd-a hian Fraser-a ten England pana an haw ni a ziah hi a dik lo deuh a ni tih lanna chu R. Dala diary aṭang hian kan hmu. October ni 15, Tuesday-ah heti hian a ziak a. “England panin Dr. Fraser thlah turin kan chhuak ta. Sairang kan thleng a, dar 1 emaw 2 emaw lai a lawng a kan chuang nghal. Zan khuain lawng a kal,” tiin. A diary-ah hian he mi ni hi pawimawh a ti hle a ni ang, pentui senin ‘Tuesday 15th Oct 1912’ tiin a ziak a, a hnuaiah vawi hnih a rin kalh bawk a ni.

Pathian zarah kan dam ang a, kar leh lamah Sap ram pana an zin dan sawi chhunzawm kan tum ang.