
Guest writer
Lalhruaitluanga Ralte
Mission Vengthlang
Sulhnu 191: Khuma hun hnuhnung
Kar hmasa khan Khuma leh a ṭhiante chanchin kan sawi chhunzawm kha a ni a, a hun hnuhnung sawiin a hriatrengna lung kohhranin an phun thu in kan tlip tawh ang.
Khuma hi Mizo Kristian zinga Khasi rama zin hmasa ber a ni. Kum 1899 khan Zosaphluia leh Zosapthara khan Khasi ram an zin hmasak ber ṭumin Khuma leh Khara te an hruai ve a. Lawngin Silchar-ah an chhuk hnuah lawng zelin Sylhet an thleng a, Khasi ram chhim lam aṭangin Shillong an lut a. Khasi rama Welsh Mission hnathawh en tur leh Gauhati-a American Baptist Mission thawh dan zu zir tura kal an ni. Khuma leh Khara chu sawi loh, Zosap pahnihte tan pawh an thil tawn zawng zawng chu thil thar vek a ni a, phur tak leh châk takin chanchinṭha hril dan tur zirin hun an zu hmang a ni (J.M. LLoyd, History of the Church in Mizoram, phek 134).
Kum 1906-a Khasi rama harhna a lo thlen khan Mizorama kohhran hruaitute khan zu chhim ve ṭhain an hria a, Zosaphluia leh Pu Buanga te khan chhim leh hmar lam aṭanga palai kal tur an ruahman ta a. Hmar lam aṭangin Chawnga, Khuma, Thanga, Pawngi, Thangkungi, Vanchhunga leh Siniboni an ni a, chhim lam aṭangin Thankunga, Parima leh Zathanga an ni. Anniho hian Mairang-ah Khasi Assembly inkhawmpui an zu chhim ve a, March ni 15-18 chhunga an inkhawmpui lai hian Khasiho harhnain a khawihte an hmuh chuan chan ve an duh hle a, Khuma phei chu inkhawmpui laiin Thlarau Thianghlim chan duhin a ṭap hial a ni (J.M. LLoyd, History of the Church in Mizoram, phek 92). A remchan hunah Khasi rama Harhna thleng chhima zu zinte chanchin hi sawi kan la tum ang.
Khuma hian kum 1899 July ni 25-a Baptisma a chan aṭangin kum 17 chhung Chanchinṭha hrilin Pathian rawng a bawl a, a theihtawpin Isua chanchin a vahpui a ni. Kum 1917, May thla aṭangin ngawr natna, tuberculosis an tih hi a vei ṭan a, August ni 20-ah a thi ta a ni. Khuma thih hun hi Khawvel Indopui pakhatna thlen hun lai tak kha a ni a, Zosaphluia leh Mizo sang rual chu Indopuia kalin France ramah an zu awm lai a ni a. A awm loh laia Khuma thi chu pawi a tihzia sawiin Zosaphluian, “Ani kha van boruaka leng savate ang mai a ni” tiin Pathiana innghat pumhlum a nihzia a sawi chhuak a. Mathaia 6:26-a ‘Chungleng savate hi en rawh u; buh an tuh lo a, an at hek lo, buh inah an seng lut hek lo; nimahsela in Pa vana mi chuan a chawm si a’ tih hi Zosaphluian Khuma nihna sawifiah nana a tehkhin chu a ni awm e.
Mizo Kristian Baptisma chang hmasa ber a nih avang leh theihtawpa a hun zawng zawng Pathian thu hrila inhmang a nih avangin Mizoram Presbyterian Kohhran chuan amah hriatrengna siam an tum a. Khuma thih hnu lawk, a thla leh September-a Presbytery inkhawmpui chuan, “Khuma hriatrengna turin tangka khawn ila kan ti a. Kohhran tinin Chapchar Presbytery-ah an rawn keng ṭheuh ang a, Tangka Vawngtu: Pastor Chhuahkhama, Ziaktu: Liangkhaia” tiin Presbytery thurel no.8-ah an rel a (Rev. H. Remthanga, Synod Thurel Lakkhawm, Vol I, phek 230).
A kum leh 1918 Chapchar laia Presbytery inkhawmpui neih tura an ruahman chu engemaw avangin an nei lo ni tur a ni, Favang laiin an nei a. October thlaa Presbytery inkhawmpui chuan hetiang hian Khuma hriatrengna tur chu an rel a. ‘Khuma (Kraws Sipai) hriatrengna tura kum 1917-a thawhlawm thawh kha Rs.214.2.2 (Cheng zahnih sawm pali leh hna hnih leh pai hnih) lai chauh a ni a. Engmah siamna tham a la nih loh avangin a pawimawhzia hrilh vekin la khawn leh hram se la kan remti tlang a. Presbytery-ah rawn ken ṭheuh tur a ni. Tin, a thlan kraws phunna turin Rs. 5 lai lo hmang bawk ila kan ti a,’ tiin an rel a.
Hetiang hian an rel chhunzawm a: Khuma hriatrengna ngaihtuah turin mi 10 kan dah a ni, heng Sap, Chhuahkhama, Liangkhaia, Fehtea, Thanga, Vanchhunga, Zotuawnga, Suaka Durtlang, Suaka CI leh Pasena, tiin (Rev. H. Remthanga, Synod Thurel Lakkhawm, Vol I, phek 231). Sap tih ngawt hi Zosaphluia tihna a ni a, Chhuahkhama, Liangkhaia, Fehtea leh Vanchhunga te hi Pastawr an ni a, Thanga hi Thangthura, Aizawl Thakthing tlanga mi, ‘Aw Lalpa Chungnung ber kan fak hle a che’ tih hla phuahtu hi a ni. Zotuawnga hi thuhriltu hmasa zinga mi, kum 1917-a Aijawl kohhran upa atana thlan a ni. Suaka Durtlang hi Dahrawk hmasa ber, Durtlang khaw lal ni ta kha a ni. Pasena hi ‘Zirna Hotu’ tia an sawi ṭhin, Sap rama zu zir hmasa ber kha a ni a, Ch. Pasena tiin tun hnuah chuan hriat a ni a, P.S. Chawngthu pa kha a ni.
Kum 1919, October thla Presbytery inkhawmpui chuan, “Kraws Sipai Khuma hriatrengna lungphun tur kha Babu Hrison-an tlawmngai taka a lo phun zawh tak avang khan, chu lungphun man tura ruat zawng zawng kha chu lawmman atan pek vek kan remti. Tin, a pekzia tur chu committee kutah kan dah,” tiin an rel leh ta a ni (Rev. H. Remthanga, Synod Thurel Lakkhawm, Vol I, phek 231). Tichuan, Khuma hriatrengna lungphun chu kum 1919-ah siam a ni ta a, Zosaphluia sawi dan chuan kum 1919 October thlaa Presbytery inkhawmpui laia peih fel a ni a. Aijal chapel kawtah lung phun a ni a, Sailungvar phekah thuziak inbelin a chungah kraws siam a ni (Reports of the Foreign Mission of the Presbyterian Church of Wales on Mizoram 1894-1957, phek 13, compiled by K. Thanzauva).
Khuma hriatrengna lungphun hi Mission Veng kohhran biak in kawta kum 1919-a phun kha chhawng li, a zuih chho zela siam a ni a, a chhawng ngana chu kraws a ni. Kum 1964-a Mission Veng kohhran biak in thar sak a nih pawh khan phun ṭhat leh a ni a, kum 2011-a biak in thar an sak leh khan a lungphun chu dah tawh lovin biak in chhakah a hriatrengna thuziak chu thil dang nen tar a ni ta a ni.
Pathian zarah kan dam ang a, kar leh lamah ringtu hmasate chanchin hi chhunzawm kan tum ang. Sulhnu 191