
Guest writer
Lalhruaitluanga Ralte
Mission Vengthlang
Sulhnu 189: Khumate chanchin zel
Kar hmasa khan baptisma chang hmasa ber Khuma leh Khara chanchina kan sawi chhunzawm kha a ni a, Khuma leh a ṭhiante chanchin kan sawi chhunzawm ang.
Vawi khat chu Khuma hian khaw pakhatah thu a sawi a, “A! Lal Isua an khenbeh kha a let run mai a...Unaute u, Isua khenbeh hi ring ula, in thlarau vanah nuam takin a leng ang. Kel mei awrh a ngai tawh lovang,” a han ti a (Rev. Lalnghinglova, Zoram Nghahchhan, phek 42). A thusawi tirh lam a ni awm e, a hnuah chuan Zosaphluia a zui fo ṭhin a, thusawi thiam tak a nih thu Zosap hian a sawi a ni.
Zoram Nghahchhan bu ami han lachhuak zel ila: Khuma te, Duma te zin report, tihah chuan an zin chanchin sawi turin Zosaphluian a sawm a. Khuma chu a lo ding a, “Aizawl atanga kan zin chhuak kha Kukikawnah Duma a daileng a, a uihzia mai chu, min ur nasa hle mai,” a ti a. Pu Hluia chuan, “ Well, ek uihzia sawi a ngai lovang, chu lo deuh chu sawi tur a ni ang,” a lo ti a. “Kan kal zel a, Hlimenah Pathian thu kan sawi a, kan thusawi dante chu tlangvalhovin an zir ve zel bawk a. Hulangohmunah kan riak a, upa pakhatin arpa chhiarkhuan min talh a, kan ei puar nasa hle. Kan lawm hle. Kel mei awrh pakhat kan paihtir a, kan lawm hle mai,” tiin a report chhunzawm ta a ni (phek 42). Heng hun hi kum 1900 lai kha a nih a rinawm hle mai, Pathian thu sawia an chhuah tir tê kha a ni a.
Vanchhunga, Duma, Khuma leh Savawma ten Kelkanga thu an hril thu: Kelkang lal, Liannawla chuan Pathian thu a dodal hle a, Pathian thu sawi laite hi sairawkherhin a perh pawp zel mai a ni, tih an hrilh a. Khuma leh Duma chuan riah chhuah mai an duh a, Savawma lah a ngawi reng si a. Vanchhunga chuan, “E! Kan sawi ngei tur a ni. Tlaiah kan sawi ang chu le,” a ti a, a thiante khan an huphurh nasa mai si a.
Tlai lamah chuan lal kawt thlang deuhah chuan mi an ṭhu khawm deuh laih a, chu mite hriat tur chuan Vanchhunga chuan thu a han sawi ta a. An lal Liannawla chuan luhkapui aṭang chuan Vanchhunga mawngah han perh pawp mai a. Vanchhunga chuan, “Ka thusawi zawhah i inah ka lo leng dawn a ni, lo inring rawh,” a ti ve ta ngat mai a. Liannawla chu inchhungah a lut ta daih a, a upate nen zu an in ta a. A thusawi zawh chuan Vanchhunga chu lalpa inah chuan a han lut ta ngei mai a, Liannawla chu a chhuahchhal ta a. Heti hian a han ti kher a, “Pawihte te reuh te, vaibel zu pet pet, engah nge nichinah khan min perh vak mai le? Nang Pawihte hlau tur hian ka nuin min hring lo tih i hre na nge?” a han ti a. Liannawla chuan, “Ka Pawih nih pawh chu i va hre rauh ve maw le,” a han ti a. Vanchhunga chuan, “Ka hria ang chu, kha, i chhipchhuan teh er reuh a nih kha,” a han tihkhum leh ta ngat mai a. Liannawla chu a sen ṭawn ṭawn mai a, a hlau hle mai a, a en ngai a en kawh ta pat mai a. A sawisa tak tak ang tih hlauvin a upaten thupha an chawisak ta a, Vanchhunga chuan a chhuahsan ta a ni (phek 43). Vanchhunga hi a hnua Pastor thawm na tak kha a ni a, Mizoram Presbyterian Pastor a nih hma pawha R. Dala leh Saptlangvala pawl din, Thahdo Kuki Pioneer Mission (TKPM) lama lo inhmang tawh, Manipur lamah pawh thuhrila zin tawh ṭhin a ni. Kum 1915-a Presbyterian Kohhranin Pastor-a an nemngheh hma khan Tirhkoha lak a ni a, Tirhkoh a nih lai hian TKPM lamah hian Pastor nih kha a dil hman a ni awm e. Pa lian tak, hla phuahthiam Vankhama pa a ni. Savawma hi Kristian hmasate zinga mi a ni a, ani pawh hi Vanchhunga ang thovin TPKM lama thawk hmasa a ni. Kum 1909 khan Zosaphluia sikula kai ve, Senvawn mi pahnih khatin Aizawl aṭangin Chanchinṭha Johana bu leh buthehlep eng eng emaw an rawn hawn chu Senvawn lal Kamkholunan a lo dawng ve a. Pathian lehkha thu an dawn chu a awmzia hrilhfiah tur mi tir turin Zosaphluia a rawn ngen a. Zosaphluia hian Manipur chu American Baptist pawl chetna a nih avangin Welsh Mission chu an va lut ve thei lo tih hre si, Chanchinṭha hril ṭul ti bawk si chu engtia tih tur nge tiin a inngaihtuah a. R. Dala leh Saptlangvalan an lo hriat chuan lehkhabu an hmuh theih ang ang lakhawmin an naute zinga mi, Vanzika, Thangchhingpuia leh Savawma te chu kum 1910-ah Manipur tlang rama Senvawn khuaah chuan an tir a, Zosaphluian ṭawngṭaiin a thlah a ni. Anni pathum hi ram danga Mizo missionary chhuak hmasa ber an ni.
Duma, Khuma, Taitea leh Savawma zin thu: An zin haw chuan Saphluia hnenah an zin chanchin an va sawi a. Isua khenbeh lem an ken zel thu te, Isua ring chu chhandam an nih tur thu an hrilh te, an hlim viau thu te an sawi a. Khuma chu Saphluia hmaah a ding a, “Ka pu, kel mei awrh pathumin an paih a, an hming kan la a, kan lawm hle mai,” a han ti a. Duma a lo ding leh a, “Ka pu, kan thusawi lai min tiduhdahtu pawh an tlem tawh khawp mai, mi pakhat hian, ‘Bawngherhpa, i bengchheng, a lo ti a. Mi dangin, ‘ I hmelchhiat seu so nen, haw leh daih rawh,’ a lo ti bawk a,” a han ti a, an nui dar dar a (phek 45).
Taitea hi a hming ṭha chu Thangchhingpuia a ni a, Mizo missionary hmasa ber pathum, Manipur-a chhuak te zinga mi kha a ni. Taitea, Vanzika leh Savawma te hi kohhran tirh an nih loh avangin Mizo missionary chhuak hmasa berah sawi an ni ngai lo va, pasalṭha hmasate tiin an sawi ṭhin a. A nihna takah chuan kan sawi tawh ang khan R. Dala te tirh an ni a, a hnu kum 1913-ah khan R. Dala hian a va hokhawm ta zawk a ni a. Manipur tlang ram Senvawna TPKM-in mission field an hawn chinah R. Dala hi Superintendent hming pua a va awm ta kha missionary tak tak hmasa ber niin an sawi ta zawk a ni. TKPM pawl awm dan hi tehkhin rem angreng tak a awm a. Kum 1891-a lo lut Rev. William Williams-a kha Mizorama missionary lo lut hmasa berah kan pawm a, amaherawhchu, pioneer missionary te chu kum 1894-a lo lut Pu Buanga leh Sap Upa kha an ni thung a. Chutiang deuh chuan Manipur tlangram Senvawna missionary lut hmasa berte chu Taitea teho kha an ni a, pioneer missionary chu R. Dala kha a ni.
Pathian zarah kan dam ang a, kar leh lamah Khuma chanchin hi chhunzawm kan tum ang.