
Guest writer
Lalhruaitluanga Ralte
Mission Vengthlang
Sulhnu 181 : Loch-a chanchin ngaihnawm dangte
Kar hmasa khan Loch-an sipai chand kahna Chandmary a siam thu kan sawi a, tun ṭumah chuan Loch-a chanchin dang tlem kan sawi ang.
Kulikawn khamphei kawng a lai: Tun hma zawng chuan Aizawl aṭanga chhim lama kal dawnin Mission Veng bazar, tun hma zawnga Thakthing Bazar kan tih ṭhin aṭang hian Thakthing Veng tlanga lawn liamin Kulikawna chhuk a ni ṭhin a. A kawng chu a kualin a rualrem loh avangin Kulikawn leh Mission Veng bazar inkara khamphei, lung tak mai hi Loch-an a laihtir a. Tuna kawng nuam tak hi kan lo neih phah a ni, hei hi kum 1900 vel niin a lang.
Paliana Hauhnar intih Sap thu: Loch-a hian Mizote hi a ngaina hle a, Aizawl pawh nuam a ti a. Mizo a chhawrte chu khatih laia an inthuam dan pangngai, mawng lang têl tâwla an hna thawk lai hi hmuhnawm a ti hle ṭhin. Vawi khat chu, Paliana Hauhnar, Lushai clerk hi Sap inthuamin, kekawr tlawn hain pisa a rawn kai a, chutia a rawn inti-Sap ve ta mai chu Loch-a chuan a lo en ṭha duh ta mang lo va, Mission Veng Kohhran Upa Chalhnuna sawi dan chuan a biak pawh a lo be ṭha duh mang lo a ni awm e (July ni 7, 2004-a inkawmna).
Nupui nei lo Loch-a: Loch-a kha pa rorum tak mai a ni a, nupui neih lam reng reng a ngaihtuah lo va, vawi khat chu, a hnuaia hna thawkin, “Ka pu, nupui hi i va nei lo ve maw le?” tiin a han zawt a. Loch-a chuan, “Bawrhsap hi a zin leh hnai tawh ang a, a nupui hi a kalsan chuan a zin hlanin ka lo enkawlsak ang e,” tiin a chhang an ti. Loch-a hi Sap rama a haw hnuah pawh nupui nei lo, tlangvang hnahkhata thi a ni awm a sin.
Loch-a khan hahdam nan rimawi a tum ṭhin: “Zîng dâr 5-ah alarm clock hmangin a inkaithawhtir a, a tho nghal at mai a, Sakawr chungah chuangin Aizawl khawpui kha a fang chhuak peih ziah a. An hnathawh dante a va endik a, an thawh ṭhat tawk lohin a hau a, an thawh ṭhatin a fak bawk a. A duh anga a hnathawkten an thawh loh chuan a vin hle ṭhin a ni âwm e; chuvangin, Ṭhenṭiauva tiin Mizo chuan a rukin a hming an phuah nghe nghe a ni. Chhunah office a kai a, tlaiah chuan an hnam incheina pawnfen fengin baja a tum a, a bangla bathlarah a vei a vei ṭhin. Music kha a awm hahdamna ber a ni,” tia Sub. Pakûngan a sawi thu hi Mission Veng kohhran Upa Chalhnunan min hrilh lehchhawng a ni (July ni 7, 2004-a inkawmna).
Bawrhsap office nge awm hmasa a bula thing hi?: Ṭum khat chu Loch-an a hna baka Bawrhsap hna a kawp laiin Bawrhsap office kawta thing lian tak ding thubuai a rem a. Chu thingah chuan pangang leh rannung ilo an tam avangin office-ah an lo vak lut ṭhin a. Chu thing chu hnathawktuten hnawk an ti a, Bawrhsap awm loh lai a nih avangin Loch-a hnenah kih phalna an dil a. Loch-a chuan dilna lehkha a ziahtir a, a lo chhiar a, “Hei hi chu Bawrhsap thu a ni,” tiin a forward a, Bawrhsap office-ah a thawntir a. Chawhnu lamah chuan Bawrhsap office-ah a han ṭhu a, chu lehkha, ama forward chu Bawrhsap angin a ngaihtuah ta a. Office-a thawkte chu kovin an hnenah, “He thing hi nge awm hmasa Bawrhsap office hi” tiin a han zawt a. Anni chuan, “Thing hi a awm hmasa,” tiin an chhang a. Loch-a chuan, “Thing hi a awm hmasa zawk a nih chuan a awm hnuhnung zawkin a awm hmasa zawk hnawk tih thu a awm lo ve,” tiin an dilna chu Rejected, tiin a hnawl ta a ni (July ni 7, 2004-a Upa Chalhnuna nena inkawmna).
Sipai lane nuho thubuai: Sipai lane nuhovin eng eng emaw sipai inrelbawlna piah lam deuh harsatna an neih changa Loch-a hnena an rawn zualkote hi, “Chuti ang thil chu keia ngaihtuah tur chi a ni lo ve, Bawrhsap hnenah va sawi rawh u,” tiin a lo chhang ṭhin a. Nuho pawh chuan thuawih takin Bawrhsap office-ah an han kal a, Bawrhsap hnena an va kal chu amah tho kha a lo ṭhu leh vung ṭhin si a ni awm e (July ni 7, 2004-a Upa Chalhnuna nena inkawmna). Lammual hmar lam sir kila tuikhur hi tunhma deuh tak tak, Khatla lama sipai nupui neiho an suan chhuah hma kha chuan lane nuho leh sipai tlangval thatho tak tak kha an innek vel fo a ni awm e. Nuho kha Loch-a hnenah an zualko fo mai a, hnute deh thuak thuak leh lo fiam deuh te kha nuho tuichawiin an tawng ṭhin a. Loch-a khan a fel dawnin a hre lo va, Khatla tlangah sipai nupui nei chu a sawn phei ta vek a, an thubuai kha a tawp ta a ni.
Assam Rifles Band party-a Mizo tawtawrawt ham hmasa ber Nêla: Assam Rifles band party-ah khan Mizo tawtawrawt ham hmasa ber chu Nêla a ni a. Sipai aṭanga a chhuah hnuah a tawtawrawt hlui chhuahpui chu Maubawk lala Dokhama fapa Pakunga khan a lo zir ve a. Dokhama kha ṭawnglettu hmasa a nih avangin an inhre ṭha a, Nêla hi Dokhama ina tâp ve rawt ṭhin a ni awm e. Chutia Pakungan tawtawrawt ham a zir chho ta zel chu a thiam thei chi a lo ni a niang chu, Nela chuan Loch-a hnenah Pakunga chanchin chu a hrilh ta a. Loch-a chuan, “Chutianga thiam tak chu alawm ka duh, rawn tir teh, ka lo ngaithla teh ang,” a ti a. Pakunga chu kum 14 mi lek a la ni a, a baja tum lai a han hmuh chu Loch-a chuan thiam a ti khat a ni ang, Assam Rifles band party-ah chuan tawtawrawt hamtuah a telh ve ta nghal a ni (C. Hermana, Mission Veng kawmna, August ni 9, 2005).
Loch-a leh Bawrhsap Porteous-a te mau pumin Reiek kaiah: Loch-a hi pasalṭha ve tak mai a nihna pakhat han sawi ila. Kum 1894 Krismas chu Bawrhsap Porteous-a nen Tlawng luia sangha man pahin hun hlimawm tak hman an tum a. Reiek kai aṭangin Sairang chu ni khatah thlen thlak theih turah an ngai a, sipai tlem nen mau pumin Tlawngah an inkar thla ta a. Ni khat tla chauh ei tur an pai a, yard 100 vel chauh an inkar ṭan tihah chuan Bawrhsap chuanna pum chu a let ta a. Engtin tin emaw vaukamah Bawrhsap chu a hleuh kai a, a chet chhiat em avang chuan kal zel duh lovin sipai ṭhenkhat nen chuan an haw leh ta a. Loch-a erawh chuan sipai tlem hruaiin mau pumah chuan an inkar thla ta zel a. Suar chhe tak tak pal tlangin vawi tam fe an mau pum a phel darh a. Zan hnih ramhnuaia an riah hnuah a ni thum ni chuan Sairang an thleng ta a, an ei tur pai a zo tawh si a, ṭamchhawl lo chauhvin an thleng a ni (C. Chhunbura, C. Mission Vengthlang kawmna, June 23, 2005).
Tlawng lui Reiek kai hi kan naupan lai ata kan lo chettlatna lai a ni ve a, Loch-a leh Bawrhsap Porteous-an Reiek kai aṭanga mau puma an han inkar thla tur chu kan mitthla thiam ve a. Lui a khawkrawk si a, Reiek kai thlang lawkah ‘Dam li’ kan tih ṭhin te chu khang kum 1894 chuan ni hmu lo reng reng khawpa mau leh hruizam, ngaw chhahin a la hliah bo lehzual a la ni dawn a. A tui pawh a vawt ruih a, ‘li ngawi’ pawh kan ti thei ang. Ailawng ram aṭanga lui te lo luangin Tlawng a finna chu ‘Vaipuanpho’ kan ti a, tun hmain Vaihovin puan an pho dulna hmun a nih avang a hming hi pu a ni an ti. A lui pawh Vaipuanpho lui tih a nih phah ta bawk. Vaipuanpho luiin Tlawng a zu finna lai chu vaukam pawh zau ṭha tak a ni a, a thlanga suar chu nghalim tuam nana kan hman ṭhin, chengkawl kan zutna hmun a ni a. Chulaiah chuan puk zau ṭha ve tak, “Puk Lehhawi’ kan tih chu a awm a, chu puk chuan lui hnar lam a rawn lehhawi avanga a hming hi an phuah a ni. A thlang zelah chuan ‘Nghaper li’ tih te, Nghalchawm khaw zawn an Tlawng kai te leh hming eng eng emaw nei an pal thlak vek hnuah Loch-a hova Sairang an thleng thla thei chu an pasalṭhain an fakawm thlawtin ka hria. Kan tleirawl lai pawhin Sairang thlenga mau puma inkar thlak chu tin ena tin turah kan ngai lo.
Pathian zarah kan dam ang a, kar lehah chhunzawm kan tum ang.