
Guest writer
Lalhruaitluanga Ralte
Mission Vengthlang
Granville Henry Loch-a
Kar hmasa khan Mizorama Baptisma chang hmasa leh Lalpa Zanriah kil hmasa chungchang kan sawi a, tun ṭum chu Mizoram sipai hotu lian leh Aizawl dintu Loch-a chanchin kan sawi ṭan ang.
Loch-a kan hriat lar dan ber chu Synod Press a nih hmaa a petu hming chawia Loch printing press an lo ti kha a ni a. Kum 60 chhûng zet Mizoram Presbyterian kohhran printing press hian he hming hi a lo pu a ni. Mizorama a hnathawh ropui takte leh chanchinṭha lo luh hlima missionary-te nasa taka a lo ṭanpui avang khan Mizote tan a hming hi theihnghilh phal chi a ni tawh lo vang.
Robert Reid-a lehkhabu The Lushai Hills tihah chuan Loch-a hi 3rd Gurkha Rifles Captain, 1891 kum tawp lama Aizawla lo lut a ni a. Changsil kulh hotu Mizovin Kawlsap kan lo tih, Lt. Cole-a hi kum 1890 aṭangin kum 1891 tâwp dâwn thlengin Commandant a ni a, Capt. G.H. Loch-an rawn thlâkin kum 1914 thlengin Commandant-ah a ṭang chho zui ta a ni, tiin a ziak a. Kawlsap hi a hnuah Mizoram Bawrhsap, Political officer-ah a ṭang leh bawk a, bawrhsap a nih lai hian a chawlh lak chhungin Loch-a hian kum 1908-1911 inkarah khan vawi 4 lai Bawrhsap Kawlsap ai hi a lo awh a. Manding Sap a nih laiin Bawrhsapte chawlh lak laiin an ai a lo awh fo tawh ṭhin a, kum 1892 aṭanga kum 1912 inkarah khan Bawrhsap ai vawi 13 ngawt Loch-a hian a lo awh tawh a ni. Chuvangin ziaktu ṭhenkhat chuan Bawrhsap emaw tiin Bawrhsap zingah an lo ziak tel ve ṭhin.
Loch-a hming pum chu Granville Henry Loch a ni a, Scot mi, William Adam Loch-a fapa a ni. Loch-a hi hna duh mi a ni a, mi huaisen tak leh thil ṭha duh mi tak a ni. Sipai Commandant a nih avangin Mizote chuan Manding sap an ti a, Mizorama a lo luh tirhin Surma Valley Frontier Police hokhawm tura tih a ni a, Captain a nih laia lo lut a ni. Mizote chuan Manding Putara an ti bawk a, an hmuh tar vang ni maw! D.K. Palitt-a, Sentinels of the North-East tih ziaktu chuan, Mizorama sulhnu a hnutchhiahte enin pa thiltithei tak, sipai hotu tling tak ni chungin engineer tur awm renga piang a ni ang e, tih mai tur a ni, a ti.
Loch-a hi pa namai lo tak a ni tih lanna chu sulhnu a hnutchhiah aṭangin a ni a. Lt. Col. Kawlremsiama min hrilh dan chuan Uttarakhand state-a Lansdowne-a sipai mess chhuat chu Capt. Loch-an Africa aṭanga darthlalang no leh thleng ilo keh them a rawn hawnin a cheimawi, a ti a. Dehradun-a 3rd Gurkha Rifles hmunpuiah pawh darkhuang lian ṭha tak mai a dah a, a dar hmaiah chuan Presented by Lt. G.H. Loch, on the Lushai Expedition tih hi dar phekah a inchhu, niin min hrilh a. He darkhuang hi Regiment-in khualṭha an neih leh an ni bik apiangah zanriah ei dawnin vawi 3 an vaw ṭhin, tiin a sawi bawk. Mizoram Aizawla a sulhnute kan sawi chho ang a, ‘Ka Aizawl’ ti thei khawpa Aizawl a chei dan kan sawi ang.
Nigel G.Woodyatt-a, C.B., C.I.E., lehkhabu ziah The Regimental History of the 3rd Queen Alexandra’s Own Gurkha Rifles tihah chuan Loch-a chanchin heti hian a ziak a: India rama a lo chhuah hmain Sap rama sipai pawl 62nd Foot an tih-ah chuan 2nd Lieutenant-in bul a ṭan a, kum 1880 khan India ramah lo lutin 3rd Queen Alexandra’s Own Gurkha Rifles-ah June ni 24 khân Officiating-in Warrant Officer a ni. Mizorama a lo chhuah hma, kum 1885-1887 chhunga British leh Burma indo vawi 3-naah khan 3rd Gurkha Regiment-ah Lieutenant a ni a, insak lamah pianpui thiamna a neih avangin Say hmunah sipai kulh ṭha fe a lo sa tawh a. 3rd Gurkha hmunpui Almora-ah pawh sipai hmun ropui tak a lo sa tawh bawk a. Kum 1889 May ni 11 aṭangin Adjutant a ni a, kum 1891 November ni 1 aṭangin Military Police-ah a chhuak a. Afghanistan nena indonaah leh Burma nena indo vawi 3-naah huaisen lawmman medal pahnih a lo dawng tawh a. Kum 1902-ah chawimawina ropui tak Companion of The Most Eminent Order of the Indian Empire (CIE) nihna an lo pe tawh bawk, tiin. Anglo-Burmese war vawi thumna an beih laia Loch-an kulh ṭha fe a lo sak tawhna Say hmun a tih hi khawi lai nge ka hre thei mai lo, hming dang a pu tawh nge ni. Kum 1885-a Anglo-Burmese war vawi thumna khan Upper Burma lama Burma lalram Konbaung dynasty a titawp a. Lower Burma lam kha chu kum 1853 aṭangin British-in an awpsak tawh kha a ni. Loch-an Gurkha hmunpuia sipai hmun a lo sakna Almora khua a tih erawh hi chu Uttarakhand ami a ni.
L.W. Shakespear-a, History of the Assam Rifles tih bu ziaktu chuan, kum 1863-ah khan Silchar-ah North Cachar Hills Frontier Police leh Kuki Levy-te pawl hnih aṭangin The Surma Valley Frontier Police din a ni a. 1891 kum tir aṭangin an hmunpui Silchar ni ṭhin chu Aizawlah sawn a ni a, a hming pawh kum 1893 tawpah Lushai Hills Military Police, tia thlak a ni, tiin a ziak a. He police pawl hi kum 1890 September thlaa Mizo lalhovin Changsil leh Aizawl kulh an kah ṭuma rawn chhan chhuaktute zingah khan an tel. Mizorama sipai pawl awm hlen ta ber Loch-a ho tak zelte an ni.
Pathian zarah kan dam ang a, kar lehah chhunzawm kan tum ang.