KAWNG LEH THUTAK

A zawmpui chu kan hre fur ang, ....LEH NUNNA tih a nih kha. ‘Kawng leh thutak’ hi kan tuipui a tul ta riauvin a lang. A nunna lai bawr hi chu thlarau lam thil a nih avangin a sawitu tur dang an awm ang. Thlasik a intan chhova, March thla thleng vel hi chuan Mizoram khaw hrang hranga kawng te hi a khawi pawh zawh dawn ila a tlan theih vek ang a. A bumboh te, a khu te, a chho te, a chhuk te leh a zim deuh pawh kan pal liam zel ang a, mahse nakumah fur a lo thleng leh dawn tih hi Mizoram thil thleng tur zinga thil chiang pawl tak a ni. Chu hun a lo thlen tikah chuan kum danga kan awmdan pangngaia kan awm chuan mipui kan phun leh sup sup ang a. Vawiina ngawi reng tam tak hian a dik a dawk pawh thlu lovin duham takin thu kan sawi ang a. Vawiina kawng chungchanga kan fimkhur a tulzia kan sawi laia ngaithla tha duh lo lo hi a mawhphurtute lamah pawh a thinrim hma hma an ni leh thei. A siam laia fimkhur duh lo lo te hi a insawi thiam tum nasa sa te pawh an la ni leh ang. Kawng siam thar thenkhat chu nakum furah chuan a la tha viau ang a, engmah kan sawisel leh lovang. Kawng thenkhat erawhchu kumina siam chauh si, ruah sur aṭanga reiloteah a pawr nghal ang a, a durh ang a, a durh chu a pemah a chang ang a, a pem chhete chu thawmtu an awm tawh loh chuan fur ral hmain namen lovin a zawh a hrehawm leh ang. Chutih laiin ruah a sur loh vang chauhva zawh theih, thal chhunga kan tlanna kawng tam tak hi chu fur a lo thlen a, ruah a sur zawh hnu a a sur nawn leh hunah chuan huphurhna rilru nen kan thlir ang a, hlauhthawnna nen kan zawh ang a, khur chungin kan hmachhawn leh ang. Kawng thenkhat phei chu ‘Ruah a sur chuan a tlan theih loh,’ tih ve sa reng reng a nia. Ruahsur chu sawi loh, thlasik lai dam duk dai tla ringawt pawh tuar zo mang lo kawng a awm nawk.

Heng zawng zawng hi nakum maia thil thleng thei, kan hmuh tam tawh em avanga huai taka thleng tura kan sawi ngam a ni a. Kan fimkhur loh chhunzawm zel chuan kum li dang a ral leh dawn meuh chuan tu te emaw chuan anchhe pate deuh an dawng nual ang a, kawng chhia avangin Mizoram hi phun thawmin a khat leh ang a. ‘Ka mit a tidam miau a ni,’ tih ang mai khan nikhua a lo rei chuan kan kalna kawng ber chhe ta tlat chu haider dan a vang duh teh a nia. Kawng chhia leh tha hre tur hian thil chik mi nih a ngai lova, zir san tehchiam pawh a ngai lo, motor-ah hian han thu mai mai ila kan taksa hian a hre mai a ni. 

Heti a nih avang hian kan KAWNG hi chhut ngun lo thei pawh kan ni lovin a lang a. Mahse kan hotu tam tak leh a ngaihtuahtu tam tak hi chu an thlamuang viauin a lang. Kan Mizoram kawng hi a tlem a a tawi tehreng nen (mi ram ngaihtuahin) kan hotute hian thildang an ngaihtuah tam lutuk a, an ngaihtuah hman lo a nih loh vek pawhin kan kawng ngaihtuah nana rilru an seng tlem lutuk hi an thau phah ni hialin a lang. Kan kawng te hi min chhutsakin zanah te hian mu thei lo sela chu hetiangin an hmel hi hmuh theihin a mam kâwng kâwng lovang. Brig. Thenphunga Sailo ang khan kawng siamna hmunah te riak sela, America leh ram changkang danga an hruaitute angin an lal tirh aiin an lal tawp lamah te hian cher ve hial sela an tisa te pawh hi zahthlak khawpin a mawi chak kher lo mahna. Mahse thlan lal, mipuite tana thawh nasat avanga cher ta zawk hmel hi Zoram mipuite hian kan la hmu ve ngai lova, ram ritphurh chhawk tumna lama cher ai chuan cher nana a hranpaa inkhel thin te, ruaitheh nikhuaa nupuite ven thin te hi kan hmuh phak tawk hruaitute an la ni.

Tunhnuah chuan kawng siamtute tan thawvenna tur chhan thenkhat a awm. Kawng tam tak chu tihdan tharin khawtlang mipuiten concrete hmangin an siam a. Engineer chauhvin an thiam tur emaw kan tih kawng siam kha kan lo thiam ve reng a. Kan tawng tu huatthu chang suh se Engineer inrawlh lohna hmun thenkhat phei chu an inrawlhna hmun tam tak aiin a tha zawk hial awm asin. Hetia kawng engemawzat enkawl zui ngai mang lova a’n awm takah chuan kawng siamtu Department tan ngaihtuah tur a tlem ta sawt a. Hetiang kawng hi a tam belh zel phei chuan Department lamin an mal phurh thin kawng kha a tlem tial tial dawn a, kan kawng te pawh a that tial tial kan beisei ang chu. Departmental Work ngata thawh tur phei chu Estimate lam a thangduang tih hi ram thanmawhbawk ngaihtuah pha chin chuan an hre tawhah a ngaih theih nghe nghe.

Eng hi nge THUTAK chu? Hnam din chhuahna atana thutak pawimawh ber ni a lang chu Education hi a ni. Kan Education hi hei aiin fuh sela chu sikul naupang, AIDS kai rual zawng zawng hian AIDS hi an hlau mai tur niin a lang a. Drugs ti chhin duh lo hlir naupangin kan High School hi an chhuahsan tur ni awm tak a ni. Heng thil hlauhawm rapthlak chu sawi loh, faina chungchangah mai pawh naupangah kan tuh hneh phawt chuan keini ang rual, mawl leh faina man fuh loho kan thih rem hun hunah kan Zoram hi a fai ve mai ang tih ngaihtuahna hi ngaihtuahna zikbul a ni hauh lo. Kan sikul naupang te hian AIDS hlauh nachang an hre tlat lo anga lang hi kan Education darthlalang pakhat a ni thei em? Thil tam tak hi chu kan duh anga a awm lo a nih pawhin hun leh ni a liam a, a siamthat leh mai theih thin. Mahse heng thil hlauhawm rapthlak sawi hleih theih loh AIDS leh Drugs a naupang a inbarh luh tawh chuan a siamthat leh a buaithlak nak nak khawp a, ngaihthah chi awzawng a ni lo. Nunkawng tha leh thiamna paw chhuak tura kan THUTAK inzirtirna leh thutak kan puak chhuahna tur remchang ber chu Educational Institution hi a nih tehlul Sentawta te sakawr chung chuang ang maiin hmasawn tik awm lovin hman aṭangin ‘recruitment’ leh ‘transfer’-ah bawk kan buai reng mai. 

Education pawimawhzia hre lo ang maia hei chen kan insawp kual a, ‘politics’ chhe ber chi inrawlh theih lohna tura pal pindan kan ngaihtuah thei hlek lo mai hi chu a lungchhiatthlak chang a awm a ni lo, a lung­chhiatthlak ngawih ngawih reng a nih hi. ‘Engnge kan zirtir ang?’ tih ngaihtuah hlei thei lek lova, ‘Tunge zirtir ang?’ tih thua kan buai rei lutuk te, zirtirtu lak theih chhun tuma kan han fimkhur lo leh kan han uluk lo zel mai te hi chu rilru a hah ngawih ngawih. Zirtirtu kan lak apiangin tha taka zirtir theitu lak aia rorelna fawng vuantu pawl duhsak zawng mi lak an ni leh dawna rinna awm tlat hi paihbo a chakawm. Kan Education ngaihtuah tak tak tura rilru seng thei lo lekin a zirtirtu lak leh ‘transfer’ bawrah kan buai em em a. Kan Education Minister te hi Bolok leh Unit aṭanga lehkha tha tawk tak nei hlirin tuk puma an hual a, Office lama an bawr buai reng bawk chuan kan Education chu ngaihtuahawm lo thei a ni lo. Tihdan awmsa pawh hlen chhuak hlei thei lo leh kalpui fumfe thei lovin tihdan thar te kan duang uaih uaih a. Sap thufingin, ‘Mi dawihzep chu eng hmanrua pawh pe la a dawih tho tho,’ a ti angrengin kan Educational Insitution leh Policy ai chuan kan tihdan (manner of implementation) hi a ni kan buaina. A chang leh a thiam thei filawr te mil chuan Education chher that kan tum a. A chang leh a titha duh lo leh a thiam thei lo zual kan ngaihtuah a, chumite en zawn chuan Education kalpui kan tum ni tein a lang. A chang leh attendance kan la vung em em a, a chang leh ‘fail theih loh policy’ kan hmang a. Zirtirtu an indaih loh tehreng nen office lamah te hian thuttir tawk an awm reng a. Keinin Education chu thutak min hriattirtu turah kan lo ngaih laiin kan High School zir chhuak te pawhin AIDS hlauh nachang hre lova an sikul an la chhuahsan theih tlat chuan Kawng leh Thutak piaha Nunna chungchang phei chu a sawi thei tur hi Mizoramah kan tam lo ngawt ang. A thlarau tel lo chinah pawh kan la harh lo nasa em mai. Eng pawh ni se, Kawng leh Thutak hi chu i ngai pawimawh teh ang u khai.