DAN NGAIH PAWIMAWH

Kum 1920-1933 chhova United States sorkarin zu a khap hunlai kha lehkhabu ka chhiar ve nual a, khatih hunlai behchhana an Hollywood movie ‘The Untouchables’ phei kha chu ka film ennawn zin pawl ber a ni awm a. A hre chiangte leh a hunlai a thil awmdan zirtute chuan tunhma khan US-ah dan rorelna (rule of law) pawisakna leh zahna kha kha zu khap burna khan a tidal zo vek a, dan kengkawhtute tan pawh a hnu zelah, tun thlengin harsatna a siam niin an sawi.

Keini Mizote erawh hi chu America ram lo dinchhuah ang lo taka he rama lo chawrchhuak hi kan ni a. US te anga zalenna duhtu Europe ram atanga lut khawm kan ni ve lo. Khilam atanga kan thlangtlak hnu a ro min rel saktu tur lalte nei a, lal rorelna hnuai a awm kan ni a. Kan Mizo dan chu lal duhdan leh rorelna a ni a, hun rei tak chhunga kan hnamin kan lo tih dan ‘Mizo Hnam Dan’ (Customary Law) hmanga khawtlang inenkawl mai kan ni.

Mizote chu an khaw lal a fel deuhva fel mai, a sual deuhva sual mai niin rual-ute’n an sawi fo thin a. An sawi lar ber pakhat chu an lalin zahmawh sawi a hrat chuan a khaw michengte pawhin an hrat mai an ti thin. Tunlai khawvel hnam changkangte angin khaw eng an la hmu pha lova, an lalte tihdan kha an entawn a nih ber awm chu. Dan ang reng an neih thenkhat lah kha Zawlbuka infuihpawrh tawna tih mai mai a tam fu bawk.

Mizote hi British-hovin min awp atang khan dan rorelna hnuai-ah kan awm tawh ti ila kan sawi sual awm love. Chuti chung chuan British-ho khan India ram hnam dangte an awp angin min awp chiah lova. Keinite Naga-te chu kan luah ram pawh British India pawn (excluded area) an ti a. British sorkar khan kan lalte kaltlangin min awp a, chhiah pawh kan lalte’n an mite hnenah khawnin sorkarah an chhunglut leh thin.

Pawikhawihna lian tham chu bawrhsapte’n rel bawk mah se, a tam ber chu Mizo Hnam Dan hmangin lal leh upate’n an rel mai a. Lal tlawm hnu, India sorkarin min awp hnu-ah pawh Village Council Court kan la nei a. Chu chuan lal ai an awh deuh reuh a, Mizo Hnam Dan hmanga rorelna court an la hawng ve fo a ni, a bikin thingtlang pilrilah chuan. Hetiang a nih vang hi ni maw, tun thleng hian dan rorelna tak tak pawisakna hi kan la nei tlem khawp mai.

Dan rorelna kan pawisak tawk lohna hi mingo hovin min awp lai daih tawha intan kha a ni ve thei bawk tho mai. Tum khat chu ka thil la hriat ngai miah loh hi Rev. Zairema (a thlarau muangin chawl rawh se) khan ka thianpa, BBC Producer Neil Christopher McCarthy hnenah kum 2008 November thla khan a sawi a. “Sapho kha chu an lal khawp a. Aizawl khawlai-ah thirsakawr a chuang chungin sap hmu ta ila, thirsakawr atanga chhukin ‘Good Morning Sap (Saheb)’ kan ti ngei ngei thin. A chhan chu sorkar, sipai, police leh kohhran thlenga mingo thuhnuai a awm vek vang a ni,” a ti. Ka thianpa Neil mitmeng ka en khan hrehawm ti hmel ka hmu.

British hovin India ram an chhuahsan hlim khan thuneihna a tuihal, lalte lalna leh thuneihna ang neih ve duh, kan politician hmasa, politiks haitho kheltute khan dan rorelna lam chu sawi loh lung hmanga lal inchung den kha Mizo mipui politics a mit pawh la keu lo kha an zirtir a nih kha. Advisory council, autonomous district council, UT leh State kan nih kalkawng chho hi chhuilet ta ila, mipui aiawha thlante’n thuneihna chan theihna a nih chuan dan rorelna zawm lam hi chu an ngaih pawimawh hmasakah an dah ngai lo.

Kan ram hruaitute mai an ni lo, kan sorkar hnathawk tam tak pawh hi an ni a, he tihdan phung rei tak lo kalpui tawh (legacy) hi a dik ber emaw an la ti tlat mai. Ram hruaitute, anmahni mai ni lo an tu leh fate thlenga dan chunga leng thawka thaw, hrem ve theih loh emaw tihtur hi kan hre fo ta mai bawk, hei hi tunhnai thil mai a ni lo. Hun rei fe atanga kan lo kalpui tawh dan a ni a, hetiang avanga officer sawn chhuah tak nawlh nawlh pawh kan hriat fo kha.

Vawi khat chu ram inchuh chungchanga ram inchuhte leh a rawn endiktu sorkar hnathawkte chungchangah ka inrawlh ve tawh a. Department lamin an rawn tirh sorkar hnathawk dinhmun sang lem lo tak khan, “Dan dan a a awm lo, kan pute thu thu a ni mai,” a ti phar phar hi ka mit leh bengin a hmu-in a hre tawh. ‘Kan pute’ ti a a sawite kha officer pawh ni pha lo hnuai a thawk ve leh chhawng an la ni zui. “In pute ai chuan dan a lal zawk lo maw?” kan han tih pawh khan, a ngaihdan chelh ngheh tak chu an pute kha an thu ber a ni tawp mai a. Dan kha chu an pute’n an duh duha an pawhfan theih niin ngaihdan nghet tak leh sawhsawn rual loh a nei a. Han hnial kha hun khawhralna tangkai lo tak a ni.

Hetiang lam sawi takah chuan ram inchuh chungchangah Revenue Director hmaah court tenau an hawng a, ka inlan ve tawh a. Chumi tum chuan, “The Mizoram (Land Revenue) Act, 2013 (Act No. 5 of 2013) section 36, sub-section 3-ah khan inhmun atana sorkarin ram a pek khan Land Settlement Certificate (LSC) a siamtir dawn chuan kum 10 chhungin a ram chhungah in a sa ngei ngei tur a ni a. Hei hi anni an ti lova…keini, in sa a awm chilhte hi…” kan ti dek dek a. A Director ber chuan min rawn hnial a. A ram, LSC a neih pawh in sa hauh lova a neih ngheh thu a rawn sawi ta mai a nih kha. “LSC an siam atanga kum 10 chhungin an hralh tur a ni lo,” tih phei kha chu keini veng keltila awm ak za hnih tan chuan sawi zui ngam pawh a ni tawh lo.

Mizoram a ni emaw, India ram pum huap leh state dang a ni emaw dan reng reng hi siam tura bultantu chu a changtu Minister a ni mai thei e. Mah se, a tak taka duang chhotu chu sorkar hnathawkte an ni. Chutianga an duan chhuah chu a changtu minister hovin an chai leh a, Law department remtihna an lak hnu-ah Cabinet-in a pawm chuan Assembly inkhawmah a changtu minister-in a pulut chauh thin a. Sorkar lai MLA tam vanga pawm takte, eptu member zawng zawngin tha an tihpui a pawm takte pawh dan engemawzat kan nei.

Sorkar laipui (Parliament) dan siam emaw kan state assembly dan siam a ni emaw hi a danglam tam vak lutuk lem lo. Chutih laiin keini tlangmite chenna rama Parliament dan siam hman diak diak theih loh a awm ve bawk. A pawimawh ber chu a taka kenkawh hi a ni. Eng pawh ni sela, mipui mimir tana pawimawh ber chu a kengkawhtute an ni. Court a thlen a nih chuan court chuan dan (law)-in tihtur a tih ang khan ro a rel a, thutlukna a siam mai a. Khami thlen hma, kan sorkar official-te’n an duh dan dana dan an kenkawh theih dan khan keini mimir hi min ti mangang chu a nih hi!

A hma lama director kan sawi ang khian a director nihna department dan, amah leh a hnuai a thawk zawng zawngte thuneihna lo chhuahna dan kha a sawimamin a palzut puat mai a ni a. Danin ‘chutiang chu a ni tur a ni’ a tih kha ‘ kei pawhin heti lo hian ka nei thei tho a lawm’ a ti ta mai kha a ni a. Hetiang hi a nih chhung chuan he ramah hian dan ngaih pawimawhna, dan ang thlapa thiltih duhna leh dan rorelna (rule of law) pawisakna a awm thei lovang. “Kan veng/ khaw dan” ti pawl, pawr taka dan tlawhchhan tur nei lova chet chingte nen kan lehkhathiam, sorkara dinhmun zahawm chelhtu thenkhat hi chu an danglam chuang lo.

Thuneitute’n dan palzuta thil an tih fo hian a lawm, he ram hi tirethei a, pachhiate retheihna a tihzual zel ni. Danin tling zawk a tihte tlintir lova, a tling lo zawk an tlintlir khan induhsakna hleihluak (nepotism) a thlen a. Thuneitute chhung leh khat, thian leh hmelhriat ni ve lo chu kan chawh ngawih ngawih mai a. Court rorelna-a a thiam zawk thiam loh chantir a, a thiam lo zawk thiam chantir phei chu a pawi zual a sin, vanram thlen hma loh chuan dikna beisei thei an ni tawh dawn lo tihna a ni si a. Sorkar hna emaw sorkar hnuai a hlawkna tur awm thei pawh a tling zawk aia tling lo zawk lak/thlan tam lutuk hian intluktlanna a tichhia a, a la tichhe mek a nih hi.

Dan hma a intluktlanna (equality before/ in the eyes of the law) hi mipui rorelna democracy lungphum a ni a, mimal lal hrawtna hnuaiah chuan beisei theih a ni ve lo. Mah se, democracy ram ni si, a taka intluktlanna kalpui lohna ram chu a nuam thei lova, khua leh tuite’n kan dikna leh chanvo kan hmuh theih loh chuan mimal lal hrawtna ram nen a lem chuang lo.

Hei hi kan dinhmun a ni tih a lan chianna chu British sorkar (British Raj) hunlai, thlan tlin ni lo mahse, min awptu British lalber aiawha India ram awptu, nuam tinreng chen a, mipui mitmei veng hauh lova khawsa thinte kha mipui sorkar a thlan tlin leh an hnuaia sorkar hnathawk, an chekawite hian an la chhunzawm ta reng a nih hi. Dan aiin an thu kha a lal zawka hriatna hi an la ruih chilh zui ta reng a ni. Mipui lah thu tak chinah kan ngawi thup a, politics fahrah te te social media a khel tawk rual kan la ni.

Kan dikna leh chanvo humhalh ngam lo, danin engtin nge kan chanvo a humhalh tih pawh hre lo hi Mizo zingah kan tam hle mai a. He mawlna nun atanga kan tal chhuah hunah chuan dan palzutna hi a reh ang a, khaw kilkhawr taka veng keltila awmte’n kan chanvo kan humhalh hunah he ram hian mual eng a hmu pha chauh ang. India Constitution-in kan dikna leh chanvo min pek humhalh tura mipui thil hria (well-informed citizenry) kan tam a, kan pen chhuah ngam hunah kan dikna leh chanvo dik tak kan chang thei chauh ang. Chu lam chu huaisen taka hawi a hun ta takzet a ni.