
Guest writer
HC Vanlalruata
CHHIATNA
Kar hmasa Thawhtanni chawhnu hera Hnahthial district-a Maudarh khua a thilthleng rapthlak tak mai hi Mizote min beng harhtu ni ngei tawh sela a duhawm hle mai. ABCI Infrastructure Private Limited-in lung an lakna chu a tlang chawpin a chim a, mi 12 nunna hlu tak a laksak a. Nunna chan zinga pakhat kum 49 mi tih loh chu khawvela an dam chhung hun hmasa lam hmang ṭan chho, kum 18 leh 27 inkar mi chauh an ni hlawm leh nghal.
He chhiatna lo thlen chhanah hian lung lak dan leh lung halna hman chungchangah dan palzutna a awm ni ngeiin a rinawm a. Mithiam pawh ni lem lo, he lunglakna hmun chim hma a lo hmu thin tawhte sawi dan chuan an lung lakna pialtlep hi a hnuai lamah an kher thuk em em a. A lung innghahna, a do nghettu kha an ker chhiat avang leh lunghalna an hman nasat lutuk bawk si avangin a chim lo thei lo a ni an ti.
Hetiang deuh chiah hi kum 1992-a Aizawl khawpui fema awm Hlimen lunglakna hmun chim chhan kha a ni awm e. Hlimen lunglakna hmunah pawh khan pialtlep hnuai lam an kher vak a, chu chuan chunglama awm lung khawh rit lutuk kha a tawlhtir ta niin an sawi a. Mi 70 dawnin nunna an chan phah tak kha. Fimkhur tawk loh vang leh dan dinglai palzutna avanga hetianga chhiatna thleng thin hi kan pawm zam mai mai zel avangin chhiatna hi kan tawk zel a, kan la tawk dawn chauhvin a rinawm.
‘Hlimen quarry chim’ ti a sawi thin leh Maudarh khua a ABCI ho lunglakna chim chhan leh chim dan hi a inang khawp mai a, a danglamna awm chhun ni a lang chu a hnuhnung zawkah hian lei laihna khawl leh a behbawm an hmang tamin an hmang changkang zawk tih a ni mai awm e. ABCI hovin lung an lak danah hian kum 30 hnu-ah pawh changkanna kan hmuh belh lo.
Leilung lam chanchin zirmi leh mithiam (geologist) emaw lei leh lung verh lam thiam bakah lunghalna hmang thiam (mining engineer) ni ve hauh lo pawhin kan mit lawnga kan hmuh aṭanga kan hriatthiam phak ve mai hi a awm a. Mizorama pialtlep, lung inthuahthip awmna tlang an khawih dan hi chu zir ve lo tan pawh a dikhlel tih a lang reng mai. Tlangrama pialtlep bawk zui mai hi lunghalna hmang emaw hmanraw dang hmang emaw pawha lung lakna atana kan hman dawn chuan a chunglam aṭanga lak tan tur ni awm tak chu a ni.
Mahse, Hlimen leh Maudarh khua-ah hi chuan a hnuai lam an kher char char ve ve a, a tlang pum chu sawi loh khaw thenawm hnaite hriat tham leh nghawr dawt dawt khawpin lunghalna an hmang bawk a. Lei emaw lung emaw pawh hi Sir Isaac Newton-a “gravitational theory” a ang chiahin a uai rittu zawk lamah a tawlh thin a. Chutiang chiah chuan a hnuai lam tingheta do hram hramtu an chhah a, an laksawn/paih chuan a chunglam chu chim ngei ngei tur chu a ni.
Mithiam (mining engineer)-te sawi dan chuan hetiang tlangpang awih a lunglakna-ah hian a chunglam aṭanga lak hmasak tur a ni a, chutia tih chuan a min/chim huk lo tura ngaih a ni. Hlimen leh Maudarh khua-ah hian mithiamte duhdan letling chiahin thil an ti a. Chhiatna rapthlak tak mai, mihring nunna hlu tak tam tak chan phah a ni a. Hetiang chhiatna rapthlak thlen chhan hi chu dan leh inkaihhruaina zawm loh vang leh mihring nunna hlu tak meuh pawh chan pawi tih lohna bakah pawisa tam thei ang ber siamchhuah duhna aṭanga lo chhuak a ni.
Kan hlawkna tur leh kan hnathawh phu tawk ai daiha hlep tam kan duh luat avangin kan mihring puite nunna pawh kan hlut hleithei ta lo a ni ber a. A vanduaithlak takzet a ni. Mizoram leh a chhunga chengte hian khawvel hmun dang anga hmasawn chhoh ve zel kan duh teh meuh mai. Mahse, a man kan pek tur hi chhut tel ngei ngei a ngai. Mihring nunna hlu tak laksak lo zawng leh mihringte’n kan damkhawchhuahna atana kan mamawh ngawih ngawih nungcha, ramngaw leh lui tui tichhe lo tur zawnga hmasawnna hna kan thawh thiam hi a tul tawh tak meuh a ni.
Maudarh leh Hlimen lunglakna chim pawh kha a awlsam zawng leh seng tlem tura ngaihna hmanga hnuai lam an ker ngur ngur avanga lo thleng a ni a. Tunhma aṭang khan hetiang hian an lo ti reng thin tih hi a chiang a. Kan rual-ute khan an sawi thin chu BRO hovin kawngpui kama an lunglakna a chim chuan khalai kawnga kaltlang apiang kha lo phar dingin thingpui leh chhang an lo ‘khilai’ thin an ti a. A chhan chu lunghalna hman zat tura an hisap aia tlem daih an hmang dawn a, sum an hum (save) nasat dawn avangin an pawk viau zel niin an sawi.
Mizorama hmasawnna hna thawhna hrang hrangah hian dan leh mihring himna atana duan thupek hrang hrang palzut hi a tamin a nasa em em mai a. Chutianga dan palzutte chuan hrem an tawrh ngai loh avangin dan pawisa lova bawhchhetute an huangtau em em mai a ni. Chu’ng zinga pakhat chauh entirna i han siam teh ang. Engineering zir ve hauh lo pawhin kan kaltlang apianga ‘he lung rem dan chu a him lo mang e’ kan tih thin, Khatla Assam Rifles hmunpui gate thlang, New Capital Complex panna tawntirh a lungrem chim kha kan la hre awm e.
Kha lungrem dan tur duangtu (designer), a hna thawktu (contractor) leh hna viltu (engineer)-te kha hrem an nih tak awm kan hre lova, Police in an man pawh kan hre lo. Mahse, kha lungrem, helama thiamna nei hauh lo pawhin han en mai a, chim hlauhawm a ni tih an hriat kha a chim a, mi 5-in an nunna hlu tak an chan a nih kha. Mizoramah hian Mizo nunna hi a lo hlu lo bik a ni awm a sin maw le! Tute-emaw hlawkna duh luat avanga thihna leh tawrhna hi a tam ta em em mai a. Mawhphurtu an awm ngai lova, dan palzut avanga hrem an awm ngai hek lo hi a lungchhiatthlak em em lai ber pakhat a ni.
He ramah hian lei (bridge) dawh a chim zawih zawih a ni ber a. PWD changtu chief minister emaw minister emaw-in a mawhah a la ngai lova. Tun hunah pawh chuti tho chu a ni. Chhim lamah Power and Electricity department hnathawkte fimkhur tawk loh vang ni ngei a langa mi engemawzatin nunna an channa-ah khan hrem awm chhun zinga officer lian ber chu SDO a ni. Chu pawh a hna aṭanga chawlh lailawktir mai chauh a ni a. SDO chunglam, minister thlengin an mawhphurhna-ah an ngai lo ni berin a lang.
Sorkar laipuiin hmasawnna hna hrang hrang atan pawisa rawn sihchhuah hmangin Mizoramah hna tam tak thawh a la ni zel dawn. Chu’ng zingah chuan kawngpui sial/siamthat hnate, lei dawhte, insakte chu a lian tham zing ami a ni ang. A chhan chu inkalpawhna lamah hian state dang ngaihtuahin kan la hnufum miau a ni. Chutiang hnathawktu tam ber chu sorkar laipui enkawl company, Ministry of Road Transport and Highways hnuai amite an ni zel dawn a, a then chu Defence Ministry hnuai ami BRO te pawh an ni ang.
Dik taka sawi chuan, sorkar laipui aṭanga pawisa rawn luanglut apiang mai hi kan lo lawm em em a. Kan ram tana a tangkai dan turte, kan ram leilung, ramngaw leh nungchate laka chhiatna a thlen theih dante kan ngaihtuah tak tak peih vak thung lo. Sum lokal aṭanga hlawkna engemaw tal lo pir chhuah ve tum thuneitute pawh hian chutianga pir ve tur a awm loh chuan kan ram chhung hna mah ni sela inrawlh an peih reng reng lo tih hi kan hre chiang tawh.
Chu mai pawh a la ni lo, Maudarh khua a chhiatna ang chi-ah pawh hian khutah khutah Delhi aṭang daiha National Green Tribunal (NGT)-in thubuai an rawn ziah luh tawh hnu fe a Mizoram Police-in thubuai an ziaklut ve chauh maite hi zia lo tak a ni. Kan rama thilthleng, mihring engemawzat thihna meuh a thlen pawh hian kan ngaihsak ‘sensitive’ lohzia hi a lang tam tawh lutuk. Ram hruaitu (minister) aṭanga, sorkar department hotu lu leh a hnuai lama a taka mawhphurtute hi tunlai tawngkam takin ‘sensitize’ an ngai nasa hle a ni.
Mi engemawzatin nunna an chan a; an chan chhan pawh tute’n emaw mihring himna an ngaihthah vang tih lang rengah pawh kan ngawi veng veng thei mai zel hi chu inngaihtuah chian a ngai hle. Hetiang hi a thleng hnem tawh lutuk. NHIDCL-in kan kawngpui zauh hna an thawhna a leivung paihna bik nei lova ramngaw, nungcha leh lui a chengte thlenga thih burh burh theihna a thlen pawha helam venhimna hna thawktu department mutthlu kaitho tura an hotupa pisa kawta punkhawm kher a ngai ang chi hi kan ni rei tawh lutuk.
He Mizoram bak hi ram kan nei lova, he ram a chhiat a thatah hian a chhunga cheng, a bikin ram hruai tura inpe, mipui hnena hnathawh kawr hak diltute bakah hlawh tha tak nei a mipui ai-awha sorkarin mawhphurhna bik nei tura a chhawrte’n mawhphur lo tlat a an inhriatna hi hlihsak an ngai tawh a ni. Tun aṭang chuan mihring tawrhna, a bik takin thihna a thlenin mawphurtute an chet nghal vat hi mipui-in i phut thin tawh teh ang u.
Thuneitute pawh hian han en a han ngaih reng reng pawha mihring himna tur leh dan awmsa palzutna ang chi hi chu chhiatna a thlen hma ngei a an ngaihven zat zat a tul takzet tawh a. Chhiatna a thlen hnu pawha kan mawng a rit em em mai phei hi chu sim a hun lutuk tawh. Mihring nunna hlut lohna ram, mimal lal hrawtna sorkar ang mai a kan awm hi a pawi a ni. Tuna tang chuan ngaihtuahna thar nen hmasawnna hna reng reng hi i vil tawh teh ang u.