MIZO NGE MINO?

Mizote hi tunhma chuan ‘hnam huaisen’ ti a inchhal ngat kan ni a. Mizo hnamin a ngaihsan ber berte pawh pasaltha huai­sen, a hunlai a ral that a, ral lu la thei leh sapui leh sa huaisar hma a zam ngailo an ni. Khatih hun lai khan lal leh a khua leh tuite kha, lal dangte nen an indo deuh reng a, chutih rual chuan chhak, thlang chhim leh hmar lamah leido an nei reng bawk a. An sai ramchhuahna ram rawn nek ni a an hriat, British lalram (empire) zauh zelna hmun an run zing chho ta hle bawk a. Syhlet, Cachar, Manipur lam chu an nek puar nasa hle.

Hetiang a nih chhoh zel avang hian a mite chhan turin British sorkar chuan Mizote chu vawi tam tak rawn runin, (Vailen kan tih tak mai kha) a tawpah phei chuan awm chilhin min awp nghet ta a. Sipai, indo thiamna (military strategy) leh ralthuam (firepower) nei tha zawk British sorkar khan sipai leh sorkar chakna mai a Mizote an awpbeh theih loh avangin, Kristian chanchintha hriltute la lutin, Mizote chu kum 40 bawr vel chhungin Kristian sakhaw betu-ah an let vek thei ta a, hemi hnu hi chuan British sorkar do tum Mizo lal an awm tawh lo.

Mizo hnamin a ngaihsan dang leh chu ‘ram lama thangchhuah’ kha a ni a. Khatiang tithei tur kha chuan sa kap thei tak nih a ngai a, ralhrat kan sawi ang thova ramngaw durpui hnuai a ramsa hlauhawm tinreng khawsakna hmun a tlangnel thei leh ngam khawpa huaisen nih a ngai awm e. Chutiang chu tunhma a Mizo diktak nun kha a nih avangin an ‘Mizo’ em em a, mahse, hnam damkhawchhuahna atana thil pawi ber ‘mino’ nihna kha an pianpui ve lo.

Khatih hunlai a hnam chang­kangte’n raldo thiam tinreng zir chhuak sipai an neih ang an nei lo chung leh, zawlbuka riak khawmte kha an sipai ‘armed battalion’ neihchhun a ni chung khan an tang rei ve fe chu a nih kha. Mizo lal zawng zawng khan kawikawm thin an sawi ang mai a tanrual nachang hria phei sela chuan, Kumpinu sorkar khan awp turin a bei rei khawp ang a. America rama lo cheng hmasa (natives/nation) hrang hrang tanrual theih loh leh, ralthuam neih that loh avanga mingohovin an ram an hnehchhuh tak nen khan Mizote dinhmun kha a inang chiah a ni.

Heti chung hian Red Indian hovin Sitting Bull te, Red Cloud te an nei ang tho khan lal ropui tak tak (an hming tarlang lem lo mai ila) leh pasaltha huaisen kan ngah. Apache, Commanche, Sioux ‘nation’ an tihte ang tho khan Sailo, Pawih, Hmar lal ropui tak tak kan nei ve chiang a. Mahse kan lal ropui leh hnam pasalthate ngaisang thei lo tura siam kan ni a, mi huaisente chawimawina NOPUI ngat phei chu sawi chhuak fo ngam lo tura hupbeh leh khachih khawpa zirtir kan ni.

British sorkarin Mizoram a awp hma chu sawi loh, min awp hnu kum engemawzat thleng khan, Mizo hnam hi huaisen a inhre tlat hnam a ni a. Mahse, hun a lokal zel a, kan hnam ziarang (culture & tradition) bosalin khawthlang nunphung (western culture) chu kan hnam nun aiin kan sakhaw vawn thar nena inmil zawka ngaihna lian tak a lo awm ta a. Ramdang leh hnamdang nunphung chuan kan hnamzia luahlanin kalna bik tur hre lovin kan hawihai mai pawh ni lovin tuilairapin kan awm ta. Hei hian a hring chhe khawp mai.

Hnam nun kalphung dik leh huaisen kan tehna (values) a lo inthlak ta a, Mizo nihna leh nunphung dik tak kalsanin, a bik takin thangtharte chu Mizo ai mahin ‘mino’ an lo ni ta. Keini hunlai takngial pawh a mihring natna chi khat kan hriat ngai reng reng loh ‘depression’ chu tunah hi chuan a lar ta em em mai a. Keini hunlai-ah pawh khan inchhungkhur tana thawk a, kan phak tawka rual elna nei a, nu leh pa tanpui chu sawi loh, kan chhungkaw rethei leh pachhe tak khaichhuah tuma mawhphurhna thinlung nei kan ni a. Kan nunah ‘depression’ ang chi no em emna-in hmun a chang pha lo.

Kan Mizo khawtlang (society) a kan nihna dik tak hi darthlalangah in en ngam ta sak ila chuan, kan insiamthat theih a la beiseiawm awm e. Mahse, tuna kan nunphung en hi chuan nu leh pa/pi leh pute’n rethei leh harsa taka lehkha an zir leh hna an thawh ang an thawk ve ang tih hlauvin, kan tu leh fate kan duat ta hluak hluak a, hmangaihna pe lovin sum leh pai leh nawmsakna kan chhawp a, kan hnam hi a no zo ta a ni berin a lang. Chumi piahlamah chuan khawtlang nuna rualu-te’n min thununna ang kha a awm tawh lova, khatianga chhel zir zawnga min thunun chuan nu leh pa leh pi leh pute an thinrim tawh. Khawtlangin an thunun dan thar chu nghaisak a phingchil chiam leh an nunna laksak thleng a ni ta.

Kum tam vak lo kal ta-ah khan he hnam hi tho hma ila, nitin hun tam zawk hna thawk ila tih rawtna lian tak a awm a. ‘Daylight savings’ tihte hial kan sawi pha a nih kha. Heta India hmarchhak state-te’n hunbi (time zone) hran nei ila, kan sana hi darkar khat talin herh hma ila tih rawtna kha a that teh reng nen, kan no tawh lutuk avangin tlin lo turah kan inngai ta tlat a. Ngam leh ngam lova sorkarin sikul tan hun a sawn hma pawh sorkar tharin a titlai leh ta mai a nih kha. Tho hma a, hnathawk tam tura a tak a hma la ngam lo khawpa hnam ‘no’ kan lo ni ta niin a lang.

Sikul tan hma kalpui tan a nih khan mi tam tak chuan, an fate pumpui a chhe dawn hial ni awmin an sawi a. Mizoram aia ni chhuah tlai em emna Delhi leh hmundang a Mizo zirlaite’n CBSE sikula an kal a khawvar hma a mit-ek bengthla chunga an insiam a, an nu leh pate’n an chawchhun pai tur khawthim lai a an siamsak ang em pawh ni lo, zing dar 7 a sikul tan kha thei lo tlatin kan inhre ta a. Thei lova inhre khawpa ‘no’ kha chuan kan thei lo ta reng zawng a nih kha. Kan thawh hma a, hna kan thawh tam loh chuan he hnam ‘no’ tak hi a dingchhuak ngai dawn lo.

Tuna kan state Chief secretary kan pawngpaw tawn’ (confront) dante hi thliarkar rilru, ‘Mizo ngei dah rawh se’ tihna atanga lo chhuak mai mai a ni a. A titute lah hi he hnamin a dahsan avanga pawl lian bera hruaitu atana thlanchhuah ni a inhre tlatte an ni. Kum tam tak IAS tling tura UPSC in elna tualzawla tla fal ngam kan neih loh hnu a hetianga kan han che hi chu a ngaihtuah tawi thlak ngawt mai. Thil awmdan hi a chiang a, hnamdang IAS hmachhawn tura sap tawng thiam tawk lohna hi a chhan lian a ni a. Chutiang tur chuan kan zir taima peih tawh lo. Kan ‘no’ tak em em hi a bul chu a ni ber.

Kan no tak luat avang hian hnamdang zingah kan zumzuk ta em em a. Lehkhathiama kan ngaihte zingah pawh hnamdang kara tal a, ngampa sarh a awm zuam an awm ta meuh lo. Vairengte leh Vaseitlang inkarah lo chuan kan khawsa ngam ta lo. Chuvang chuan IAS/IPS nih a Mizoram pawna hnamdang zinga tal ai chuan, MCS/MPS nih a, he ram chhunga tamtal hi kan lehkhathiamte pawh hian an duh ta vek zawk niin a lang a. Khulama an awm chuan an hlawh a tam ang reng a, income tax (IT) pawh thlakipin an chawi tam ang reng. Chuvang chuan sorkar laipui hnuaia thawkte hi chuan an DA a pun pawhin IT-ah an pe hnem leh mai a, hetah chuan a vaiin an hawn hmak thung.

Sorkar pawh hian a hnuai a thawkte hi a’n duat ‘no’ mai mai khawp a. Sorkar laipui a Ministry a thawk, kan state a Chief secretary pawh rawn ni thei mai awm a mawite khan, lirthei an kawl loh laiin hetah chuan Minister PS thlengin anmahni pualin lirthei an kawl. Tlema senior deuh officer-te phei chuan an nupuite bazarna tur leh an fate sikul kal hruaina tur an kawl tel thin niin an sawi kha. Income tax chawi lova, a kim biai a hlawh la chunga nuamchen ang ziazanga lirthei hman theih khawpa sorkarin a enkawl no te hian, he ram leh a duattu sorkar hi an hmangaih let em tih pawh hi zawhna lian tak a ni.

Chubakah chuan sorkar hna thawk a, sorkarin hlawh a pek hmanga chhungte chawmte hian, sorkar ai mahin dinhmun an chelhna pawl leh kohhran thiltihna-ah duh hun huna pelhe thei-ah an inngai a. Chawlh la buangbar lova, sorkara an hotute tawngka hriatthiamna hmanga hna tlansan mai mai ching an tam hle. Hnam no tak, sorkar hriatthiamna ngah tak chu nei lo ila chuan, sorkar dan ang thlapin hetiang thilah chuan chawlh kan la mai tur ni awm tak a ni.

Zu chungchangah hian chan­chintha min rawn hrilhtu kan mingo missionary-te leh Mizoram (Lushai country ti a an sawi thin) rawn awptute ngaihdan kha a inang ziktluak vak lo tih chu kan hre tawh vek awm e. Missionary-te’n an hnimhnaih Mizo zinga kohhran hruaitute khan, Kristian a inlet tawh tan chuan zu kha in an remti lova, chu chuan a hunlai khan boruak a siam viau awm e. Mahse, sorkar lam mi, Mizote min awptute kha chuan Mizote kha zu in thiam ber hnamah an chhuah thung a, an thuziak pawh hmuh tur a la awm a ni.

Kha inhnialna-ah kha chuan lo buai ve ta lo pawh ni ila, kan chheh vel hnamdang aia zu in tlak lo hnama inhmu tlat hi, hnam huaisen aiin hnam ‘no’ chu kan ni tawh hrim hrim. Kristian missionary, chanchintha min rawn thlentu mingo ramah khuan zu an chelekin an in nasa tih kan hria a, keini ho zu in tlak lo khawpa hnam nep a kan inngai ta bik hi chu, kan inhmuh hniam leh kan rilru ‘no’ vang mai a ni.

A hmalama kan sawi tawh ang khan rilru hah hma em em hnam, ‘depression’ tuallenna ram, he khawvela kan hma a harsatna lo thleng hmachhawn ngam loh avanga mahni nunna lak mai pawh ching hnam no tak kan lo ni reng tawh mai a. Hnamdang zinga ngampa lo, mahni chipuite lo chu chenpui ngam lo, zing thawh hma a hnathawh rei zuam lo, zu in tlaka inngai lo hnam kan ni. A siam that theih dan awm chhun chu, kan nihna diktak pawm a, huaisen, taima leh teirei peih, hnathawk hnem leh hnamdang karah pawh damkhawchhuak ngam tur khawpa kan hma a kan nihna diktak darthlalanga in en a insiamthat hi a ni tawh mai awm asin.