
Guest writer
HC Vanlalruata
TUNLAI THIAMNA
Khawvel chanchin ziaktute ziah dan a inang vek lo na chungin, kum 1760 atanga kum 1820-1840 chho velah khan, khawvelah hmasawnna hi a zuan takmeuhvin a zuang a. Chutianga khawvelin hma a sawn thut chhan chu, thiamna thar hmanga mihring ei tur leh thil dang dang siamchhuahna kawnga nasa taka hmasawnna a awm vang a ni a. Chu chu khawvel chanchinah chuan ‘industrial revolution’ ti a vuah a ni.
He hmasawnna ropui em em mai, mihringte tana thawvenna leh hahdamna bakah ei leh bara intodelhna thleng a thlentu hi thiamna thar hmuhchhuah (inventions) chu a bul a ni a. Chutiang a lo nih theih nachhan chu science thiamna hmang tangkai thei tura mithiamte thawhrimna rah a ni. He thil hi Mizote’n ‘Kumpinu’ kan tih mai, khatih laia Great Britain ti a an sawi leh, Europe khawmualpui a ram changkangte bakah, United States of America-ah a thleng nasa zual a ni.
Kum 300 dawn kal ta-ah khan science thiamna avangin ram tam tak chuan namen lovin hmasawnna an lo tem tan tawh a, chumi kal zelah chuan thar chhuak hnem zawk leh khawl changkang zawk hmanga sawngbawl a, tam tham leh hlawk tham a thil siam chhuah leh sumdawn an lo tan tawh a. Buh leh bal leh thlai thar chhuah sawngbawlna mai ni lovin, leilung atanga laihchhuah hmanga hlawm lian pui pui a thil siamchhuah hna an thawk ta bawk a. Hmasawnna chu thopa zuanin a zuang a ni ber mai.
He ‘Industrial Revolution’ hian hlet a chhuah chho zel a. A hunlai ang khan langsar hluai lo mah sela, kha hmasawnna khan hmasawnna ropui zawk a hring chho ta zel a nih hi. ‘Industrial revolution’ ti a khawvel chanchina an sawi piah lamah hian ‘tunlai thiamna’ kan ti dawn nge ‘thiamna tunlai’ kan ti dawn, hmasawnna hi kawng tinrengah chak tak maiin a kal reng a. Kum 1760 chu sawi loh, kum 1960 a Mizoram leh Mizote dinhmun khaikhin ringawt pawhin tunah chuan khitah khitah kan awm tawh a, hei hi India ram kilkhawr bera awmte pawhin kha industrial revolution kan lo chhawr ve na kha a ni tih loh rual a ni lo.
Industrial revolution hian leilung atanga buh leh bal, thlaithar leh sa ang chi reng rengte hlawk zawk a sawngbawl leh, rei tak dahtha tura thiamna a keng tel a. Chubakah chuan a ropui ber zawk chu mihring mamawh tam zawka siamchhuah a, man tlawm zawka hralh chhuah theih tur (bulk production) a hring bawk a. Mihring hmasawnna pakhat atangin a dangah a pakai chho zel a, khawvel luahtu mihringte nun pawh a lo nuam chho satliah mai ni lovin, hahdam zawk chunga thawhchhuah tam zawk leh hmasawnna lian tham a hring chhuak a ni.
Chu mai ni lovin, khawvela mahni ram bil inkharkhip khip khep thin tam tak chu inhawngdar lo thei lovin he thil inthlakthleng nasa tak hian a nawr kal a. Tun hnu-ah phei chuan he khawvel zau tak hi khaw pakhat (global village) ang hialin sawi a lo ni ta. A chhan pakhat chu lirthei leh thlawk thei te bakah lawng lian hmanga insumdawn tawn leh intlawhpawh lo awlsam tak em em vang hi a ni. Lawng chak zawk, rel leh lirthei tlan chak zawk leh thlawhtheihna thlawk chak zawk hian khawvel hmasawnna hi a thlen nasa lutuk a, sawi thiam harsa khawp a ni.
Chutih rual chuan he hmasawnna ropui tak hian ralthuam tha leh hlauhawm siam lama intlansiakna (arms race) a thlen ve tho mai a. Silai lian (laipui) siamchhuah piah lamah leilama indona atana pawimawh tank tha zawk te, indo lawng lian leh changkang, indo thlawhna tam tak phur thei te, indo thlawhna hlauhawm ber ber te bakah, tuihnuailawng changkang ber ber siamchhuah a ni a. Tank leh indo thlawhna kah chhiatna hmanrua (bazooka atanga stinger missile) te chu sawi loh a leng a ni hial tawh.
Keini’n ‘atom bomb’ ti a kan sawi mai thin, Indopui pahnihna tihtawp nghal theihna a nih beisei a Hiroshima leh Nagasaki (Japan ram)-a US-in a han thlak, nuclear bomb hnathawh dan rapthlakzia kan hre vek tawh a. Khawvel ram 9 hi nuclear ralthuam nei a ngaih an ni a, an zinga 5 chauh hi Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons (NPT) a tel an ni a, India, Pakistan, North Korea leh Israel ramte hi he inremna ziak ve duh lo an la ni a. A bik takin boruak engemaw tak a awm loh chuan India leh Israel bak hi chu NPT inremna ziak duh lo zinga nuclear ralthuam an hmang thut duh lovang ti a rintlak an awm lo.
Chumi piahah chuan nuclear ralthuam aia hlauhawm zawk ‘biological weapon’ an tih leh ‘chemical weapon’ an tih hi a la awm leh a. Nuclear ralthuam hi mihring thah puk puk theihna leh, a hnu hun rei tak thlenga mihring tana chhiatna thlen zui theih a ngaih a ni tho chungin, biological leh chemical ralthuam hi chu a nghawng hi mihring, khawvel nungcha leh ramngaw bakah chhe lehzual thlen tura ngaih a ni a. Khawvela cheng mihringte tana chhiatna kumhlun leh an thlah lo kal zel tur te bakah, ramngaw leh buh leh bal, thlai tharchhuah thlenga nghawng chhe thei ang ber thlen thei tura ngaih a ni.
Industrial revolution-in mihringte tana hmasawnna a thlen rual a, mihringte tana thil tha lo rapthlak tak mai a thlen theih dan leh, a thlen mek theih dan lamah kan han peng kawi hlek a ni a. Kan sawi tum ber erawh chu, tunlai khawvel thiamna-in mihringte hmasawnna a thlen dan leh, chu chu Mizorama Mizote’n kan lo chhawr tangkai ve dan a ni. Industrial revolution tangkai tak mai a lo thlen atanga kum 300 velah hian inbiakpawhna lama kan la hriat ngai loh, telephone leh telegram chorualloh, ‘information technology’ chuan keini India rama state kilkhawr ber pawh min rawn run leh nasa tawh mai.
Mizoram a cheng, a bikin Mizote’n hmasawnna kan hman tangkai dan hi a tangkai tawk lo nasa hle tih hi sawi hrehawm tak, mahse, sawi ngai si a ni. Kum 300 kal ta a khawvel hmasawnna zuang dawrh khawpa thil thleng khan, min thlawhkhum bik hauh lova. Mahse, a takin kan hmang tangkai nep em em a ni. Kha industrial revolution a hmasawnna thar kha kan hmang tangkai lo chu a ni lova, mahse, keimahni hian a takin engmah siamchhuah kan nei ve lo tluk a ni.
Thlawhtheihna te, lawng te, rel leh lirthei siamchhuah ve chu sawi loh, mi siamsa lei kan huai em em mai a. Puk chawpin a tui (fuel) leina pawh nei mang lo chungin mi lirthei siamsa kan lei huai em em a, kan chapo ve em em a ni chauh mai. Lirthei manto lei a a chhunga chuan kha ropuina emaw tiin a siam chhuaktu ropuina chu kan hmuh kan a. Hmasawnna hrin, thil man to leina atana mipui sum eiruk hreh lo hnam hi khawvelah an tam vakin a rinawm loh.
Mizoram hi kan eizawnna (economy innghahna ber chu sorkar hna leh sorkar hnathawkte an ni ber a. Ram tha tak, buh leh bal leh thlai tharchhuah a intodelh thei ni a ngaih kan nih laiin chutiang lama zirbingna leh thiamna pawchhuak tura beihna hi a tlem hle a. District council atanga mahni sorkar nei a kan awm ve tan atanga kum 50 a tlin mek lai pawh hian, agriculture technology changkang tih tlak, kan ram leilung leh boruak mil tur a kan rama kuthnathawktute chhawr tangkai tur kan la hmuchhuak ve eih loh tih theih a ni a, ‘Nghawngkawl era’ kan la pel thei meuh lo.
Lo leh huan enkawlna atana tunlai thiamna (modern technology) kan hman tangkai chhun, khawl hmanga huan leh lo enkawlna (mechanisation) kan sawi thar ve pawh hi India ram hmundanga kum tam tak an lo hman tawh vek a ni a. Agriculture leh a behbawmah hian tunlai thiamna tak tak ‘technology’ hmang tangkai tura zir chianna (research and development) lam hi chu kan la thleng tawi em em a. Kan politician-te’n inthlan dawn a vote hmuhna atana kuthnathawktute thlai chin tur an sihhmuh hi a tam tawh a, mahse, hlawhtlinpui tak tak chu a awm meuh lo chu a nih hi.
Thiamna thar leh tunlai zawk ‘information technology’ pawh a lo thleng ve ngei alawm. Mahse, kan sorkar pisa tam ber a computer dah a nih atanga tun thleng hian a tak a hmang tangkai chu an tlem em em a. Computer games lar tak ‘Zuma’ khelh kha chu kan pel tawh mai awm mang e, tih chauh a ni a. Electric leh tui hman man ‘online’ a pekna pawh kumhlun thei tur kan la siam hlei thei lo tih hi thudik a ni a. Department hrang hrangin cheng tam tak seng a ‘website’ an siamte pawh ‘update’ a nih loh avangin a thing an ring rei hlawm em em bawk.
Buh leh bal/thlai lama tunlai thiamna kan la hman tangkai loh chhan hi chu, kan sorkarin a hman tangkai loh vang a ni mai a. Khawvel ramdangin an hman tangkai tunlai thiamna dang dang pawh hi hmasawnna atan kan hmang tangkai thei lo. IT hmasawnna hi hmang tangkai chu kan tam viau tawh chungin, a nihna turin kan la hmang tangkai pha lo nasa hle a, rualawhna-in a hrin hmasawnna avangin smartphone hi chu kan hum fur mai. Mahse, kan phunchiarzia social media a mualphopui bak hi kan pel thei meuh lo.
Industrial revolution thlen hnu kum 300-ah hian engmah kan la siam thiam ve lo a nih pawhin, mi siamsa tal hi tangkai tak leh kawng hrang hranga a tak a hmasawnna atan hman tangkai ve a hun ta hle. Chuti lo chu thil changkang tak tak nei ve si, hmasawn si lo kan ni reng mai dawn a. Mizote kan thanharh a tul takzet a ni. Mi siamsa hman tangkai thiam tal hi chu kan thei ve ngei tur pawh a ni ang.