
Guest writer
HC Vanlalruata
SORKAR ṬHA
Hman deuh tawh khan Aizawl Lammual dawhsan atangin inkhel entu ṭhalai rualin khelmual tha an duh thu an au chhuahpui dual dual a. Khelmual tha chu kan nei ta ngei mai. Mizoram khawpui ber Aizawl khawpui-ah mai ni lovin district khawpui hrang hrangah khelmual phullem phah kan ngah ta viau. Hmasawnna chi khat a ngaih loh rual a ni lova, mahse, khelmual tha aia ngaih pawimawh tur hi kan va ngah em. Khawvel infiamna khelmualah hian ram hausa leh changkang apiangin tangkapui an hui hnem tih hi chiang taka hriat a hun tawh a ni.
Infiamna lam hi kan sawi nep a ni lo. Sipai leh ralthuam hmanga inepna leh inchungtlak tuma beihna khawvelah hian ralthuam tel lova indona leh inelna pawimawh ber pakhat chu infiamna hi a ni tih hi kan pawm zawk a ni. Mahse, infiamna lama khawvel pum huap inelna lian tham a a hmatawnga tel pha tur chuan hausak leh changkan hmasak a ngai a ni tih hi zep rual a ni lo. Fiamthu titaka an sawi thin – football khelh zawha rawra chhu leh thin tan chuan thlen san a har – tih hi a dik thui viau zu nia. Hei hi kuthnathawh sawi nep leh hmuhsit lam ni lovin kan ram leh hnam dinhmun sawifiahna pawimawh tak a ni.
Khawvel pum huapa infiamna lama inelna vawrtawp a thlen hian ram hausa leh changkang, United States, China, United Kingdom leh Japan ramte hi an chak filawr reng mai a. Palen leh tet emaw lam ni lovin sorkar tha nei hlir an ni tih kan hre thiam vekin a rinawm. Mihring tam lam ringawta teh ni sela chuan US aiin China leh India hi tangkapui hui tam tur an ni ngei ang a, mahse, a ni ngawt lo. China phei chu tunhma chuan engmah an ni ngai lova, an ram ‘economy’ a lo san tak em hnu leh changkang sa Hong Kong leh Macau an rin luh hnu a lo sang zual ta zel an ni awm a sin. Chutih lai chuan nikum Summer Olympics-ah chuan India chu 48-na a ni pha ve hram a nih kha.
Mizoram dinhmun leh India ram chungchang kan sawi hma-in khawvel ram dangte chanchin hi chhui zau a ngai fo thin. Khawvela ram hausa leh changkang bera kan ngaih United States of America khu United Kingdom sorkar rahbehna hnuai a awm duh lova, zalenna duhtu, an ram lal nunrawng tak mai leh kohhran rinna midang barhlui zawnga khawsa ‘Bloody Mary’ ti hiala an sawi thin awpna tlansan tuma America ram tha zawk zuan tura kal ‘Mayflower’ lawng hmanga mi 102 leh lawng enkawltu mi 30 velte kha USA din niin an sawi thin a. Hei hi kum 1620 kha a ni awm e. Christopher Columbus khan America khawmualpui hi kum 1492-ah a hmuchhuak ni a chhinchhiah a ni.
USA hi lal thuneihna a enkawl duh lo ni satliah lovin tlangmi lal tenaute awp pawh a ni ngai lova, Europe leh khawmualpui hrang hranga awm, ram tha zawngtu fuankhawmte din a ni a. Sakhua leh sorkar inrelbawlna a mahni duhthlan theihna zalenna zawngtute an ni. British sorkarin a hma lamah ta neih mahse, zalenna sual hlawhtlingin July ni 4, 1776 khan ram zalen an lo ni ta a. Mihangte sal tanna atanga chhuah duhtu US president Abraham Lincoln duhdan kalh a che, chhim lam mite tangrual ‘confederates’ an tih maite nena tualchhung indona thleng (1861-1865) tih loh chu a hnu-ah US state pakhat mahin indan tumin zalenna an sual leh tawh lo. Sorkar tha an nei miau a ni.
Khawvela mihring tamna ber ram China mipui chu sorkar tha chu sawi loh inawpna mumal nei lovin an awm rei a, Mizoram tiat lek Japan chuan a duh hun hunah a vel a, an tap a ni ber mai. Mahse, Mao Zedong-a’n thuneihna a chan hnu, China ram a inpumkhat a, sorkar pangngai an neih hnu chuan boruak a lo dang ta daih a. Hun a lokal zel a, communist sorkar ni si kha politics thila part pakhat chauh awm phal tih piah lamah chuan khawthlang ram tihdan entawnin ‘free economy/capitalism’ an kalpui a, sorkar tha, mahse khauh tak hnuaiah khawvel ram ropui leh hausa ber US el pha an ni ta a nih hi.
UK hi chu sawi thu ngai lovin United States chauh pawh ni lo, Mizote phei chuan ‘ram ni tla seng lova roreltu’ ti hialin kan sawi thin a. Khawvel sorkar tha entawn tur hi an tihchhuah a tam hle a ni. Japan hi ‘pathian’ ang riaka ngaih lal thuneihna hnuai a awm thin an ni a, Indopui pahnihna hnu lamah lal thuneihna tak tak chhuhsakin mipui rorelna sorkar an din a. Nuclear bomb hmanga hnehtu US chu thiamna leh taimakna hmangin an el let ta a, sorkar tha an nei a, a mipui mimir thluak that leh taimak rah an seng nasa hle a ni.
Malaysia nena ram khata awm tura awptu British sorkarin a kalsan, Malaysia ram hruaitute’n an rama bet ve tura an duh loh, hreh tak chunga independent ram lo ni ta - Singapore ram lo din chhuah dan hi a sin ngaihnawm. He ram tereuhte, khawvel ram hausa leh changkang zinga lang pha, khawvel ram zawng zawng zinga eirukna kawnga fihlim thlanchhuah zinga 3-na ni pha tura din chhuaktu an Prime Minister hlui Lee Kuan Yew lehkhabu ziah, “From Third World To First” tih chhiar ve tawhte chuan he ram lo indin chhoh dan bumboh zia leh ngaihnawm si zia kan hria ang.
A kimchanga sawi sen a ni lova, ho ang reng taka lang, ropui si chu uih hum hum khawpa tihbawlhhlawh leh nungcha dam khawchhuah theih tawh lohna, a ram lai a luang tlang Singapore lui leh Kallang dil (basin) chu Yew ruahmanna-in tihfai a ni a, sangha a lo awm leh ta a. Chu mai a ni lo cheu, khawvela khawpui/ram fai ber nihna a hauh ta reng a. Chu faina ang chiah chu sorkar inrelbawlna-ah pawh a taka kalpuiin eirukna sawi tham awm lo khawpin an sorkar hi a thianghlimin a fai a ni.
Khawvel ram dang entirna atana tarlan tur chu a tam mai a, Mizoram tiat lek Israel rama sorkar tha thihtih dan chu keini ram hruaitute pawhin an sawi fo a. Mahse, Chhura chengkek lo tur ang mai chauhvin tih ve an tum tak tak lo a ni ang, kan inang lo nasa em mai.
A lehlamah chuan khawvel ram tam ber aia hausa kan thenawm Burma (Myanmar) hi lunghlu, rangkachak, tuialhthei, boruakalhthei leh lei hnuai hausakna dangte bakah leilung hausakna chitin renga malsawm a ni. Mahse, kum 1948-a British awpna hnuai atanga zalenna an hmuh hnu khan mipui rorelna sorkar tha an nei meuh lova. Kum 1962-a General Newin-a’n thuneihna a pumhmawm hnu atang phei kha chuan; a lem deuhva National League for Democracy leh a thawhpui political party-te’n sipai general-te nena insiamrem a rei lote sorkarna an chan ve bak chu sipai sorkar hlemhle em em mai an nei tluan zak a.
Sorkar tha nei sela ram hausa tak ni loh harsa zawk tur khawp ni si kha khawvela ram rethei, eiruk hluarna ram, ruihlo siamna leh tawlhtu ram, sorkar nunrawn lutuk avanga nunau tana inbenbelna atana itawm loh ber a lo ni ta a nih hi. Kan unau Zofate pawh mipui sorkar ang deuh a awm lai a Mizoram atanga haw chho fai deuh vek kha sipaiin sorkarna an lak leh tak avangin an rawn tlanchhe thla leh a. Tahan leh Chin state-a chhungkaw tam tak, internet hmanga an in leh lo tlawm te te a zuar an tam leh tawh khawp mai.
South America, Central America leh Africa khawmualpui a mahni puala sorkar (sovereign state) din ve si, sorkar tha an neih theih loh avanga sorkar paihthla a inlehburh chhawk reng ram ‘banana republics’ an tih mai a chengte khu khawngaihthlak tak, tam tawk reng mai leh mihring thi tam lutuk avanga hri mak pui pui len rengna an ni hlawm. He’ng ramte hi a pawng-a-puiin an ram leilung a hausa lo a ni ngawt lova, ram inrelbawlna, sorkar leh hruaitu tha an neih loh vanga hetianga ram hrehawm tak lo ni ta an ni.
India ramah hian sawi tur a awm nual. Ram pum huapa state rethei ber leh sualna (crime) tamna ber ni a an sawi thin Bihar chu sorkar hun (term) khat chhungin an chief minister Nitish Kumar chuan state ropui takah a din thei a. Gujarat pawh Narendra Modi hruaina hnuaiah state changkangah a inhlang a, Modi hian Gujrat a siam avangin India ram pum Prime Minister atana ram mipui tam takin an duh avanga hlankai a nih phah hial a ni.
Mizoram hi state tereuhte, mahse mihring la thawlna a ni a. Kan ram hruaitute ngei tawngkam han hawh i la – engkim chin theihna leh that theihna, hnam khat tihdanphung leh ziarang inang, tawngkhat hmang leh sakhaw khat bia – kan ni a. Chuti chung chuan tun dinhmunah hian kan la awm a – “Aw tuna kan ram dinhmun hi dawn ve la, lung a awi nem maw” kan la ti reng mai chu a nih si hi!
Kan thalai rualin an rualawhna ‘khelmual tha..’ ti a an au rual dul dul khan rah tha chu a chhuah ta ngei-ah ngaihsak i la. Infiamna lamah pawh hma kan sawn phah tih a lang reng. Chutih lai erawh chuan khelmual tha satliah ni lo, phullem phah ngat kan ngah tawh chung hian duhthusam ram kan la thleng thei lo.
Tuna kan ram dinhmun kan en a pawimawh leh kan mamawh ber chu sorkar tha a ni. Boruak thar a awm thut a nih loh chuan tuna kan ram hruai mektute, hruai tawhtute leh hruai la tumtute bak hi kan nei chuang lo tih kan hre vek thung. Nakum kum tawp lam mai-ah khian sorkar tha neihna hun tha kan nei leh dawn. Chutah chuan engtin nge mipuiin tan kan lak ang tih hi tun atanga ngaihtuah a hun tawh a ni.