A MIN HUM HUM

Kan hla pakhatah hian, “Mihring chauh lo chu zirtir an ngai lo,” tih a awm a, kan naupan’ lai pawhin kan sa ve ṭhin. Tun lai huna hnathawh túr nei reng pawh a huna thleng hman túra tho thei lote’n an phone a ‘alarm clock’ hmanga inkaihthawh an tum hunah hian thing leh pangparte an hnah tlâk hun, a lo chawr no leh hun, a pár hun leh rah chhuah hun hi an hai ngai lo. Hun inher dán hre túrin calendar an mamawh lova, sana leh ‘alarm clock’ an mamawh hek lo. A hun takah an chawr no a, an kuhmum a, an pâr a, rah an chhuah mai a, chu chu khuarél dán a ni.

Nungcha zawng zawng tha chakna khûma thluak hmanga damkhawchhuak thei túra duan mihringte hian Khuanu thilsiam dangte tluk lohna kan nei tam hle a. A chhan lian ber chu Siamtu min siam dan leh khuarél mausam leh bosal a khawvel a mahni hlâwkna, sâphovin ‘materialism’ an tih mai ngawr ngawr kan ûm vang a ni. ‘Thilsiam zawng zawng hnênah chanchinṭha hril rawh u,” tih thupêk dawngtu leh thupetu zuitu intite pawh hian Siamtu thilsiam tichhe zawng hian tha kan va thawh nasa em!

Hmasáwnna kan sawi a. Europe khawmualpui leh China te, Africa khawmualpui leh India ram ngei pawh kum sang tam kalta-ah hmasawnna changkâng tak (civilization) a thleng tawh a. Kum 1760 leh 1840 inkar chhunga thil siamchhuahna lama thil inthlakthleng leh hmasawnna nasa tak (industrial revolution) lo thleng khan namên lovin khawvêl leh mihring nunphung a tidanglam ngei mai a. Mihring khawsak a lo awlsamin a lo nuam ta a. A man erawh chu khawvêl pum hian kan têl ta ṭawk ṭawk a, kan tel mêk zél a, kan la têl dâwn chauh a ni.

Europe a chéng mingote’n Asia, Africa, America leh Australia khawmualpuite hmuchhuakin an daidar a, mihring hmasawnna ropui-ah an ngai. An hausaknate rawksakin an nunphung leh ziarâng tam tak an thlâksak a. An pathian/sakhaw rindán thlenga sawi danglamsakin he’ng khawmualpui leh a chhunga ram hrang hranga chêngte hi an sakhua an barhlui a ni. Chu mi piahlamah chuan Africa leh America khawmualpui a mingohovin an sum siamna atâna an thing kih zozai leh a ngho, a ki leh a vun ilo hralh duh avánga sai, samak, ram lawi leh ramsial/sele an thah zozai kha tam tak chuan kan hre tawh lo mai thei e.

Chu mai chu a la ni ta lova. Tuiahlhthei, rangkachak, lunghlu, lungalhthei leh thil dang dang tamna an ram awp ami thau sâwk a, an ram hausakna an rawk dán kha namai lo tak a ni a, chu vánga ram hausa kumhlun lo ni ta pawh an ni tih hi khawvêlin a hria a ni. Europe khawmualpui a ram thiltithei – England, France, Spain, Portugal, Denmark leh a dangte khan an ram hmuhchhuahte kha a michéngte râwn hauh lovin indona (ram inchuhna) hmunah chantîrin, a ram mite kha sipai-ah chhawrin, pawisawi lo tam takin nunna an chán phah bawk a ni.

Chu tiang chuan hnam fing hmasa-ho khan an sum ûm luatah an awp ramte kha an tichereu nasa êm êm a, ram ngaw dur pui pui Chhûra rual ai a upate kha an tihchereusak hlawm a. Ram ngaw chauh ni lovin a chhûnga chêng nungchâte kha a sa ei atân pawh ni lovin a ki, a ngho leh a vun hralha sum siamna atân an that chiam chiam a, ramhnuai uih vut vut khawpa tam an that a nih kha. Chu tianga an awp ramte chénna an tihchereu hnu chuan tunah khawvêl lum chho zêl (global warming) tihzia-awmna atana khawvel ramte hmalâkna túr rawtna-ah an nuam tih chin (comfort zone) pél duh lovin ram hausa leh changkángte chuan ram dang tihtúr an tuk zui ta zêl a nih hi.

Tribal-te kan ti a, ramchangkang a chêngte anga mi ram tibuatu ni ve lo, a hmuna luahchilhtute khân hmakhawsâng aṭang tawhin an ram ngaw leh nungchâte kha an damkhawchhuahna innghahna a ni tih a lo hre tawh a. A bîk takin eitúr atâna ran vulh an thiam hma, kawng dang an hriat loh avánga thing hmanga eirawng an bawl lai pawh khan ramngaw tichereu leh nungchâ suat buaih buaih zawngin an kal ngai lova, an mamawh atâna Khuanu’n a pêk bâk an khawih lo.

Kum engemaw zat kal ta aṭanga kumin thlenga Mizoram ngei mai dinhmun en hian kan harhchhuah a ngai takzet tawh tih hi hriat a ngai a ni. Tunhma chuan kan insakna châkte kha a rit ngai lova, thing, mau leh di/thilthek kha a ni mai a. In hmun laihna-ah vung an chhuah vak vak lova, kawng lah leimin tham khawpa laih a awm ngai lo. Ram ngaw tichereu zawngin leivung paih a awm ngai lova, paih tham pawh a awm hek lo. Tunah hian hmasawnna-in min nuai a, chuti chung chuan changkánna dik leh ngaihtuahna thui tak hman lam chu a tlâkchham lian ber a ni ta tlat mai a. A hlawk thei ang ber, sum tam thei ang ber siam kan âtchilh miau avángin pawisak kan nei ta rêng rêng lova. Chu chu kan ram a min hum hum tâk chhan ber hi a ni.

Kan truck khalhtu leivung leh bawlhhlawh phurtu tam tak lah hian kawng kam tuihawk luankawra chhún vúm mai te hi an hreh hauh lova. Kawng sîra kawng dála han bun mai hreh lo chauh ni lova tih mai tura ngai a ṭhanhnan tawh phei hi chu duh ai a tam kan khawi mêk a ni. Dán kalha chêt chîng, dan bawhchhetute hremtu ber túr pawh hre lo khawpin kan awm tawh a. A parau leh zak thei lo apiang dinchanna ramah he ram hi rei tak aṭangin tun thleng hian kan siam tawh a, sim tum awm lahin kan la lang hek lo.

A hma lama kan sawi tawh ang hian kan rama chhiat kan tawh chhan tam ber hi khuarel chhiatna (natural disaster)-ah kan puh mai mai a. Kan thiltih sual apianga ‘Setana hnathawh’ ti a kan puh ang chauh hi a ni a. A tak takah chuan a chhunga chengte thiltih dik loh avanga lo thleng (man-made disaster) hi a tam ber zawk chu a ni. Kan thiltih dik loh hi kan tuar a, kan tuar mek a, kan la tuar zel dawn. He ram hi thu leh hla chuan hmangaih ber angin kan insawi-in kan chawi a, mahse, a tak taka hmangaihtu chu khawvar lam arsi ang pharh a tlem an ni a. Kan khawpui ber Aizawl pawh hi AMC bakah veng tina local council nei chung hian neitu leh enkawltu awm hauh lo ang mai a la ni reng a ni.

MNF-in an party hla ang a vote zawnna ber pakhat atâna an hman, “Aw, tuna kan ram dinhmun hi dawn ve la, lung a awi nem maw..” tih hla, vawi 3 zet an sorkar tawh hnu pawha an la sa reng ang deuh hi kan ni awm a sin. Politics a an khingpui hlun, UT hunlai aṭanga chhût a term 5 zet sorkarna chelh tawhtu Congress party chuan “A chhe lai siamṭhat,” tih kha an thupui a. An siamṭhat nge tam anga an tihchhiat tih hi chhût tham a ni thung. He party pahnih insorkar chhawk hun chhûnga kan thlen chin kan hria a. Tuna kan sorkar “Kalphung thar” min tiamtu, kan enchhin mekte hunah pawh hian danglamna leh kalphung thar hi a takin kan hmu chuang hauh rih lo.

Ṭhal a lo thlen a, khua a ro deuh apianga kangmei chhuak leh tute in emaw kan’ thu kan hre zo chiah tiha, fúrin a zui a kan min hum hum reng chhan bul ber chu he ram hian neitu nihna thinlung tak tak nei a tlachham tih hi a ni mai – a dang a awm lo. Sorkar hmasa-ah hmasawnna chhuanlama kan kawngpui sialna-ah ramngaw nasa taka suasama tihchhiat a ni a, chu bakah kan ramngaw leh lui a nungcha tam tak suat a ni bawk. Hetianga an duh thala kawng sialtute’n kan ram leilung leh ngaw an tihchhiat lai hian a mawhphurtu sorkar department-te an ngawi thei hle. Tuna kan sorkar tharah pawh an la ngawi zui zel a nih hi.

Mi ṭhahnemngai Ruatfela Nu leh central YMA te’n na taka an dodal hnu-ah pawh sorkarin kalphung siamṭhat tumin awmze nei a thiltih a neih kan hmu lo. Hei hi sorkar hmasa leh tuna sorkar dinglai-ah pawh a la ni ta reng a nih hi. A mawhphurtu ber sorkar a ngawi reng zél hi hriatthiam a harsa ngawt mai. Kan ram leilung leh ramngaw bâkah a chhûnga chéng nungchate dím lo baksak a kan enkawl a, kan vaia min Siamtu duhdan lova kan kal reng chuang kan duai duai leh min hum hum bâk hi hmabâk kan nei lo. Harh chhuah a ngai ta tak meuh a ni. Siamtu siam dan leh duhdán kalha kan kal zêl chuan kan min hum hum reng dawn tih hi i hria ang u.