RAM HRUAITU HAUSA

Mexico ram khu tunhma deuh khan ruihhlo hmanga sumdawng liante hausak uchuakna ram a ni thin a. Tunah pawh khuan ruihhlo hmanga sumdawnna khu a la reh lo. Mihring inthah buaih buaih pawh a tam hle. An ram sorkar khuan World Bank leh International Monetary Fund (IMF) leh sorkar hausate aṭangin pawisa a puk nasa a, engtik hunlai emaw phei kha chuan khawvel ram zawng zawng zinga pawisa puk tam leh leiba ngah ber a ni ṭhin.

Chutiang an nih lai mek chuan an rama pa hausa pakhat chu khawvel mi hausa ber a ni mauh mai. Sawi dan pakhatah chuan “Ram hausa a rethei nih a zahthlak aiin ram rethei bakberh taka hausa nih a zahthlak zawk,” an lo ti ṭhin a. Hei hi a dik ngawt mai. Ram hausa a cheng rethei lutuk chu mi ang pangngai a nih chuan a thatchhiat luat vang a ni mai a. Ram rethei a cheng a hausak uchuak viau chuan a sum lakluh dan a thianghlim lo hle tihna a ni chiang a ni.

Tunhma-in Mizo zinga an sawi lar tak pakhat chu, “Ram hruaitute an hausa-in an thau mám kûng kûng a. An hmangaih leh rawngbáwlsak mipuite kan cher tual tual,” tih a ni. Hei hian Mizoram mipui tam ber thinlungah thu a sawi thúk viau awm mang e, a tih theih a. ṭhenkhatin mipuite hi rethei reng sela, sum hmanga lei theih a an awm hi ram hruaitu leh ram hruai tum tam tak duhdán a ni bawk niin an sawi a. A dik ngei ni a a lanna chu sum sem túr, awlsam taka pawisa hmuh theihna tawktarh hmanga sorkarna chelh thei political party kan neih tawhahte hian a lang chiang awm e.

Inthlan a hnai leh ta a. Kum danga tihdan ang bawkin political party behchhan leh mahni vei dán dána ram vei political party behchhan nei lo (independent) te’n an chuh leh ta a. Election Commission of India chuan Representation of the People Act, 1951 siamṭhat tlawhchhanin inthlan chuh turte chu nomination lehkha an thehluhah an thil neih (laksawn theih leh laksawn theih loh (movable and immoveable properties) hlut zawngte ‘affidavit’ hmanga tarlang vek turin a phut a.

An sumfai, lirthei, tlereuh leh a dang an neih (movable assets) leh in leh lo leh ram an neih ang chi (immovable assets) hi dik taka ziak lang tura tih an ni a. An nupui/pasal leh an fate bakah ina an chenpuite thil neihte pawh tarlan ngei tur a ni a. Dik lo taka an tih chuan thlan tlin an nih hnu-ah pawh thlan tlin loh anga puan a hrem theih an ni. Hei bakah hian zirna lama an thlen chinte, Police leh court lama thubuai an neih leh neih loh, eng ang thubuai nge an neih tih chenin affidavit a tarlan bakah a zau thei ang bera puanzár túr a ni bawk.

Kan MLA candidate-te pawisa, lirthei leh tlereuh ilo neih bakah khawih chet theih loh ro (asset) an neih pun chhoh dan hi inthlan a awm apiangin kan lo zir chiang ve tawh ṭhin a. A pun dan nasa lutuk ṭhenkhat hi chu a rápthlak zawk a ni. Za zela 100 mai ni lo, 200, 300, 400 leh a ai a tam hialin an hausakna a pung ta ṭhin a. Minister/MLA ni ve lo, political party hruaitu lawk pawh ni lote hi chu sumdawnna emaw eizawnna kawnga hma an sawn vangah a ngaih theih a. Minister/MLA an nih chhung a, a hma kum nga ai a an hausakna pung tam lutuk hi pawisa hlutna tlak hniam vang mai a pawm ngawt a harsa khawp mai.

A nihna takah chuan Minister/MLA an nih chuan sumdawnna emaw eizawnna dang emaw an ti thiang lova. University emaw, university hnuai a college a thawk an nih a, an hna chu ṭha taka thawk zui chung leh MLA hlawh ai a zirtirtu an nihna a an hlawh an la zawk a nih ngawt loh chuan a dik thei lo. Chutiang a nih pawh chuan ngaihtuah zui tham tak a ni tho ang. A chhan chu mipui rawngbawl tura inpumpek a, politics khel a MLA a ding an ni miau mai a.

Minister/MLA-te hian hlawkna dang an hmuhna tur sumdawnna emaw thil siamchhuahna (industry) an nei thiang lova. An lo nei a nih chuan ‘office of profit’ emaw ‘conflict of interest’ emaw an khawih tihna a nih avangin mipui thlan an nihna aṭanga paih (disqualify) theih an ni. Mipui rawngbawl tura inpe leh chumi an rawngbawlna hlen chhuak tura mipui hnena inzuar an ni a. “Hnathawh kawr min haktir rawh u,” tih hi kan ram politician-te ṭawngkauchheh lar ber pawh a ni reng a ni.

Tun kan Assembly 8-na term ngat phei hi chu hun dang a ang lo. Kum 2018 kum tawp lamah inthlangin MLA lakluh a Assembly siam khan December thla chawhnu lam a ni a. Kum 2020 kum bul aṭangin Covid-19 hrilengin mitin min nuai a. Kum 2 leh a chanve vel zet chu hnathawk mumal thei lovin tihluihna-in kan inkhung a, kan inkharkhip a nih kha. Kha khan mipui mimir chu nasa lutukin min nuai a, retheihna khurah kan luh phah hlawm a ni.

Hri len chhúng khan khaw kar kawng leh khaw chhunga chawdawr (restaurant/motel) leh thingpui dawra eizawng tam tak an tlachhia a, an eizawnna a tawp a. Eizawnna dang dang, ṭha taka kalpui a chhungkaw chawm ve thei tam tak an chhia a an táwp hlen. Mimal sikula zirtirtu tam tak an thlawn hlen a, anni lo pawh hi chhungkaw ei zawng hna hrang hrang thawk ṭhin hrileng avanga hna chan ta hi an tam lutuk. Nitin inhlawh chawpa eizawngte phei chu chhuanchham an awm hial a nih kha.

Chutianga kum 5 chanve chhûng zet mipui mimir an dinhmun a chhiat a, an rahbi a tleu lai chuan mi ṭhenkhat hausakna leh thil neih za zela 100, 200, 300 leh a aia tama lo pung bik tho mai hi chu a sap ṭawng takin a ‘fair’ thlawt lo a ni. “Sem sem dam dam, ei bil thi thi,” tih leh, “Dam leh tlang khatah, thih leh ruam khatah,” ti a Mizo hnamin ze ṭha eltiang kan neih kha kan politics tui nu, sum duhna leh duhámna a khat hian a tichhe thui ta hle mai. He kan Mizo nun ṭha (values) hi kan nei let tawh lovang tih a va hlauhawm tak em!

Kan ram hruaitute leh hruai leh tum, hruaitu la ni lo mah se hruai tum mekte chungchangah hian mipuite’n ngaihtuahna kan sen a hun tak zet tawh. Kan ram leh mipui hmasawnna túr leh changkánna atana thawk nge an nih hlawm a, mahni sahmim tihpuarna atan ngawta an hun hmang an nih tih hi chîk a ngai ta hle mai. Hri len avanga mipui mimir kan retheihna a zual em em lai a, heti taka kum 5 chhúnga an hausa chak lutuk hi thil dik lo chu a awm a ni. Kar leh lamah chuan kan ram hruaitu Minister/MLA te hausakna pun dan kimchang rawn tar chhuah hman kan tum ang.

Tun mai a kan hriat theih chinah chuan November ni 7 a Mizoram Assembly inthlanna a candidate atana hming pelut MLA ni lai 38 zinga a tam ber hi an hausakna a pung nasa hle a. Tlem te chu an hausakna tlahniam mah sela, an sum leh rohlu neih belhkhawm chu cheng vaibelchhe chanve pel tal a la ni hlawm. Covid-19 hri leng kara an hausakna a pung thûr thûr tho mai hi thil maka chhiar loh rual a ni lo. Minister pakhat phei chu kum 5 chhungin a hausakna hi cheng vaibelchhe 6 leh nuai 56 in a pung tho tho zu ni a!

Eptu MLA te pawh an báng chuang bik lo. Eptu MLA pakhat chu kum 2018 aia a hausakna a punna chu cheng vaibelchhe 1 leh nuai 83 zet a tling a. Party hruaitu lawkte hi tam takin kan hriatthiam phak piahlamah thuneihna an lo nei nasa hle mai a. An party-in inthlan chuhtu zinga tel thei tura an ruat theihna atan mi tam tak chuan party hruaitu lawkte tlawn na’n pawisa an tháp huai viau ṭhin ni awma sawite kan lo hre ve a. Sum ngah remchanga hmanga party lian behchhana tlin theih inbeiseite chuan candidate atana dah theitu lakah an thilphal thui thei viau a ni, an ti.

Ka hriat chian tak pakhat MP pakhatin min hrilh chu ‘cash for query’ an tih tak mai, Parliament a zawhna zawh man cheng tam tak tak an dawn thu kha thil tak tak a lo ni tlat mai. Company leh Industry lian pui pui neitute hian an hlawkna atan leh an company/industry tana ṭha tur ni a an ngaih Parliament inkhawma zawhna zawt duhte chu cheng nuai/vaibelchhe tamin an lo vawm ṭhin a lo ni. Minister emaw MP leh MLA emaw pawh ni lo, political party liana hruaitu lawkte tan chuan a lang lo lama sum siamna kawng hi a lo tam a nih pawhin a mawh love.

Kan ram hruaitu emaw hruai tumte emaw an hausak hi pawngpaw dem a sawisel chi chu a ni hauh lo. Mahse, an rawngbawlsak mipuite kan retheih telh telh lai a an thau telh telh satliah pawh ni lo, an hausakna a pung nasa uchuak lutuk erawh hi chu vei a, ngaihtuah ngut ngut a ngai a ni. Min hmangaihtute an hausa tual tual a, ‘an hmangaihte’ retheihna khura kan tang reng mai a nih hi chuan thil dik lo lian tak a awm a ni tih hi Luka ziak tluka pawm ngei ngei chi a ni.

Mipui kan retheih em em lai a, kan aiawh, rawng min bawlsak a, kan ram leh mipui hmasawnna atana thawk tura mawhphurhna nei leh hlen chhuaktu turte an hausakna a let tam taka kum 5 dana a pun reng hi chuan thil fel lo lian tak chu a awm a ni phawt mai a. Kan ram politics hi siamṭhat a ngai takzet a ni tih loh rual a ni lo. Hmangaihtute an thau leh hausak tulh tulh lai a an ‘hmangaihte’ kan retheih a, kan cher telh telh a nih chuan siamṭhat ngai a awm a ni tih chu a chiang em em mai a ni.

Retheih ngam lo leh inhuam lo chuan eirúk tum kher lo mah se, ram hruaitu a nihin kan sorkar a kalphung bet nghet tawh ram hruaitute leh sorkar hnathawkte hnung thak inhiah tawna zawlpuan an inzáwn ang hi an dodal thei ngai dawn lo tih hi a chiang. Retheih huam leh ngam chauhvin kan ram kalphung dik lo, mipui chanai sum eirukna hi an dodalin, an tihreh em loh pawhin an titlem thei ang. Mipui an retheih tulh tulh lai a kum 5 chhung leka an hausakna pung uchuak lutukte kan hnawl hma chuan he ram hian chaurau-ek a thai reng mai dawn a ni.